Ergens in de Dordogne ligt een kasteel (dat ik tien jaar geleden bezocht heb), goed voorzien van muren en torens, van kerkers en kantelen, en feest- en slaapzalen, in goed bewaarde staat, en vandaag is het een museum. En dat alleen al is een mooie illustratie van Nietzsches dictum "tussen de reden waarom iets is tot stand gekomen en de manier waarop het wordt gebruikt ligt een hemelsbreed verschil" (uit het blote hoofd geciteerd, hoor). Gevolgd door "de hand is niet gemaakt om te grijpen, en het oog is niet gemaakt om te zien", en dat zal voor een aardig stukje haar krabben geleid hebben.
Een goed begin, dus om een nog veel beter voorbeeld te geven dat in het museum lag. Het begint, zou je denken, met een simpele boog. Een boog, dat is uiteindelijk een stevige tak die je verticaal in je hand houdt. Aan beide uiteinden zit een stuk touw vastgeknoopt. Dat touw is korter dan de tak, en het gevolg is dat de tak in een boog trekt. Nu zet je een andere tak met een scherpe punt (de laatste in de richting van de vijand) horizontaal tegen de pees en je trekt... En als je loslaat schiet je pijl door de energie opgeslagen in de nog verder gebogen boog weg, steeds met de scherpe punt naar de vijand.
Maar eigenlijk is dat "begin" al het einde van een heel andere geschiedenis! Immers, een simpel maar effectief wapen is de speer: een tak met een scherpe punt. Daarop kan je allerlei micro-uitvindingen (1) toepassen: beter hout, scherpere punt, betere stroomlijning, noem maar op. Sommige speren moeten wel "magisch" geleken hebben bij die eerste tak met een punt! Je kan ze ook groter maken: de piek, om stevig in de grond gepoot een stuk grond te verdedigen, of ook de lans, om er vanop een paard het (bij mijn weten) meest efficiënte wapen van de ridderklasse van te maken. Of je kan ze juist kleiner, en lichter maken: de spies, en ontdekken dat ze nog steeds efficiënt zijn, bijvoorbeeld omdat je ze kan gooien. Dat herkennen we uit de evolutietheorie (2): "variatie", en na voldoende generaties blijft over wat werkt.
En op het einde zet iemand een kleine speer tegen de pees van een verticaal gehouden boog, en nog een paar duizend jaar later laat iemand zich wijsmaken dat dat het begin (!) is van een lange geschiedenis...
Wat niet wegneemt dat die lange geschiedenis zelf heel interessant is. Het begint ermee dat iemand de verticale boog niet langer verticaal houdt, maar wel horizontaal op een stevig stuk hout legt, dat zoals de pijl zelf in de richting van de vijand wordt gehouden. Blijkt dat dat beter werkt (snellere pijlen? Grotere frequentie? Betere nauwkeurigheid? Andere? Een deel ervan of allemaal tegelijk?) en de kruisboog is geboren. Die kennen we van de boeken van Suske en Wiske, en ook omdat er in dat museum liggen, natuurlijk.
En het museum toont "variatie". Er liggen kanonnen van kruisbogen, bevestigd op zware balken, niet geschikt om te dragen, maar misschien wel om er vaste posities, zoals de muren en kantelen van een kasteel mee te verdedigen. En het interessantste van allemaal, de variatie werkt ook in de andere richting. Er liggen balkjes van niet meer dan een hand lang, en daarop zit een boog bevestigd van niet meer dan een hand breed. Nog een kolf bevestigd aan het plankje erbij zodat je het kan vasthouden met één hand... En je hebt een handkruisboog: die weliswaar niet zo tot de verbeelding sprak dat hij Suske en Wiske heeft gehaald. En toch denk ik dat, wie 's nachts een inbreker in zijn huis hoorde stommelen, wel blij zal geweest zijn als op zijn tafeltje een handkruisboog met een doosje pijltjes lag. Of misschien een pakje metalen kogels?
Mocht je het gevoel hebben dat die handkruisboog, op het stukje boog na dat met de plank een kruis vormt op een pistool lijkt, dan is dat precies wat mij destijds in dat kasteel zo heel erg trof. Na de uitvinding van het buskruit, en naar ik aanneem nieuwe ontwikkelingen in de metallurgie, maak je het plankje dat naar de vijand gericht is hol, en je vervangt de energie geleverd door een gespannen boog door energie uit een hoeveelheid ontbrandend kruit achterin je loop, en je ziet de eerste pistolen verschijnen!
Maar dat is niet iets waar je aan gedacht zal hebben wanneer je voor het eerst een pistool ziet. Je zal het een opmerkelijke uitvinding vinden, ontsproten aan iemands brein zoals Athena uit het hoofd van Zeus, en het zal niet in je opkomen dat het in werkelijkheid een resultaat van een heel lange geschiedenis is, in heel kleine stapjes terug te voeren, helemaal tot bij de eerste speer.
Niemand heeft ooit het plan opgevat "ik ga een pistool uitvinden"; niet toen iemand voor het eerst een speer wierp, niet toen iemand een boog horizontaal op een blok hout legde, en niet toen iemand buskruit als energiebron gebruikte, in plaats van een boog. Het resultaat is tot stand gekomen als een chaotisch proces, waarbij mensen het voortdurend in alle richtingen probeerden: grotere en zwaardere speren, maar ook kleinere en lichtere speren. En grotere en zwaardere kruisbogen, maar ook kleinere en lichtere kruisbogen. En de kans is reëel dat ergens, ooit, eens, de één of andere stap die er maar als een flauw idee uitzag in een heel ander stadium (zoals Nietzsche al zei) op een heel nieuwe manier gebruikt, tot een gigantische doorbraak leidde. De poging om kleine handkruisbogen te maken, bijvoorbeeld, die er (ik weet het echt niet, hoor) misschien wel volstrekt belachelijk uitzag, maar eenmaal er buskruit was toch tot een revolutie in de handwapens leidde.
En op het einde denken we dat het is uitgevonden door meneer Colt of meneer Lueger, en het enorme proces dat met al die kleine stapjes over die enorme periode is tot stand gekomen, is alweer spoorloos achter de horizon verdwenen. De reden waarom dat op de vijand gericht stuk materiaal met een kolf is ontstaan was nu eenmaal iets heel anders dan de manier waarop we het later konden gebruiken.
---------------------------------------------
(1) Voor zover ik weet is het concept, samen met zijn tegenstelling "macro-uitvinding" afkomstig van de historicus Joel Mokyr, om de analogie maar ook de verschillen tussen biologische en technologische evolutie in de verf te zetten.
(2) http://speelsmaarserieus.blogspot.be/2007/05/nogmaals-natuurlijke-selectie.html
Geen opmerkingen:
Een reactie posten