Mijn gefilosofeer over complexe onderwerpen/wetenschappen (1) heeft me bij het deelonderwerp "ontstaansgeschiedenissen" gebracht. Merkwaardig, hoor, als je even nadenkt over de overeenkomsten, maar ook de verschillen, tussen de rol van het "ontstaan" in heel diverse onderwerpen. Kosmologie, biologie... en nog een paar andere. Bijvoorbeeld.
Onze kosmologie (we praten over de decennia rond het jaar AD 2000) begint met een Oerknal. Dat concept volgt uit bepaalde reeksen waarnemingen, maar ook uit een heel boeiende redenering die ik bij Brian Greene heb gelezen (maar helaas is de marge van dit blad te klein om het hier na te vertellen). In ieder geval, we vertrekken van een bepaald moment waarop ons waarneembaar heelal ontstond, en sindsdien altijd verder uitbreidde. We weten niet waarom die oerknal plaats vond; niet waarom het op dat moment gebeurde (en niet tien minuten, of twintig miljard jaar later), en ook niet wat, laat staan of, er daaraan iets vooraf ging. Als je vergelijkt met maar honderd jaar geleden, laat staan nog langer, weten we enorm veel over kosmologie (alles in het besef dat dit een opmerking is waarover binnen heel korte tijd toegefelijk kan geglimlacht worden), maar over dat begin weten we zo goed als niets.
Een andere oude bekende is de evolutietheorie. Sinds een anderhalve eeuw weten we enorm veel over het ontstaan van de soorten, maar over het ontstaan van het leven zelf weten we veel minder. We behandelen dat dan ook nogal analoog aan de oerknal van de kosmologie. Zoals we de toenemende uitdeining van het waarneembaar heelal kunnen terug extrapoleren naar steeds kleinere volumes tot je eindigt "in één punt", zo extrapoleren we de toenemende diversiteit van het leven terug tot bij het allereerste, allersimpelste leven.
Maar anders dan bij de oerknal van de kosmologie weten we tenminste iets over wat er aan dat ontstaan van het leven voorafging. Er bestond immers al een materiële wereld van moleculen en atomen, en er bestonden al sterren waarvan er één een hoop energie op de planeet Aarde straalde, en we weten één en ander over hoe zeer simpele atomen en moleculen erg complexe structuren kunnen vormen. Dat is heel veel meer dan wat we over de oerknal weten, maar toch gedraagt de manier waarop de complexiteit uiteindelijk leven werd zich nogal als een oerknal: ineens was het er, en we weten niet hoe en waarom.
Nog een voorbeeld is het ontstaan van beschavingen. Neem nu: het begin van de Romeinse beschaving. Geef het eens toe, dat je dacht aan Romulus en Remus? Of desnoods de naschokken van de Trojaanse oorlog? Terwijl, als je begint over een rivier op de grens van een beschaving met een lokale landbouwcultuur die een weg naar een andere beschaving kruist, je in veel reëlere termen denkt, maar de prijs die je daarvoor betaalt is dat het verhaal veel vager wordt. Dus zijn er weer veel overeenkomsten met een oerknaldenken. Je weet heel weinig over het hoe en waarom en waar het vandaan kwam, en veel meer over wat er vanaf dan gebeurde.
Maar "heel weinig" is toch nog altijd meer dan in het geval van het ontstaan van het leven. Je weet tamelijk veel over twee andere beschavingen in de buurt, de Etrusken en de Grieken, waarvan de Romeinen veel overnamen. Je weet iets over dat kruispunt, daar bij de Tiber en de zeven heuvels. In feite breekt de onstaansgeschiedenis van de Romeinen uiteen, zoals een zonnestraal die door een prisma valt, in een reeks sub-geschiedenissen. Immers, een concept als "beschaving" is niet iets dat je kan definiëren (of toch niet erg zivol), maar dat zich eerder gedraagt als een bundel. Je kan een opsomming maken van een reeks eigenschappen, en als je daarvan allemaal toch een béétje terug vindt, dan praat je al snel van een beschaving.
Bijvoorbeeld zal je een voldoende geavanceerde landbouw verwachten, die voldoende grote bevolkingsaantallen kan dragen. Je verwacht dat die bevolking zal diversifiëren zodat er naast de landbouwers ook steden ontstaan, waarin zich verdere diversificatie kan voordoen. Dus politieke en religieuze stratificatie, en ook ambachten, en denkers en kunstenaars, en omdat al die mensen moeten leven van de landbouwsurplussen, ook nog handel, kortom markten, kortom een economie.
Zou dat stilaan volstaan, als opsomming, om te weten wat dat is, een "beschaving"? Het doet er niet of het volstaat - hoewel ik graag suggesties wil horen! Wat er wel toe doet is dat je van al die onderwerpen kan vragen: waar komt het vandaan? Er is dus landbouw, maar... waarom? Mensen hebben al die millennia en nog veel meer geleefd van jacht en visvangst, dus waarom houden ze daarmee op? En ze hebben altijd geleefd in kleine samenlevingen, zelfs nadat er landbouw was. Dus waarom trekken ze zich nu allemaal samen terug op een oppervlak dat veel te klein is om er voor al die mensen voedsel op te verbouwen? Hoe konden ze er gerust in zijn dat dat wel in orde zou komen, met dat voedsel?
Dat lijken allemaal heel triviale vragen, omdat je nu eenmaal kan zien dat het gebeurd is. Maar wat je je moet proberen voor te stellen is dat het jou was overkomen. Jij leeft nu ergens in die landbouwsamenleving, en het zijn jouw kinderen die vragen wanneer ze eten krijgen, en die onverdraaglijk huilen wanneer je er geen hebt. En als jij kan bedenken dat je je waarschijnlijk wel niet aan teveel avonturen zou wagen - precies zoals de mensheid zich al die millennia en nog veel langer niet aan al die avonturen had gewaagd - hoe komt het dan dat op die plaats en in dat tijdperk een hoop mensen dat toch gedaan hebben? Om nog te zwijgen van de vraag hoe dat goed kan afgelopen zijn?
Het is best mogelijk dat je je daarop een paar heel goede antwoorden kan inbeelden. Alleen, ik verwacht dat je er toch even op hebt moeten kauwen - en nog maar pas leken het" heel triviale vragen"! Uiteindelijk verwacht ik dat je je een proces in heel kleine stapjes hebt voorgesteld; dat een paar mensen, iets meer dan gewoonlijk, samen hokten bij dat kruispunt over de rivier, en toen, pakweg, de grond niet meer volstond om ze te voeden, dan maar leerden vissen. En toen het plaatske wat groter werd konden ze misschien wel wat vissen ruilen tegen de opbrengsten van gronden wat verderop, of misschien waren ze al talrijk genoeg om een tol te heffen op passerende schepen...?
Iets dergelijks. Wat me momenteel interesseert is dat je in het ontstaan van de soorten dat soort kleine stapjes als heel belangrijke bouwsteen ziet, terwijl dat voor het ontstaan van het leven minstens plausibel lijkt. En nu krijgen we het idee nog eens terug voor weer een heel ander niveau, namelijk het ontstaan van die deelcomponenten die op hun beurt, waarschijnlijk alweer in kleine pasjes, tot het ontstaan van beschavingen hebben geleid.
Het mooiste van al zou natuurlijk zijn dat wat zich voordoet als een oerknal nadat het zich heeft voorgedaan, er altijd als een heel geleidelijk proces afspeelt terwijl het bezig is. Zou dat geen mooi principe zijn om eens toe te passen op de oerknal van de kosmologie?
-----------------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.be/2010/02/complexe-wetenschappen-en-politieke.html
EN http://speelsmaarserieus.blogspot.be/2011/07/over-complexe-wetenschappen.html
Geen opmerkingen:
Een reactie posten