woensdag 26 februari 2014

Hayek versus het "atomisme"

Richard Feynman heeft gezegd (heb ik me laten vertellen) dat het grootste inzicht van de mens is dat de wereld bestaat uit atomen. Dus veel zullen we daar niet van moeten afdingen. Maar misschien toch een beetje? Friedrich Hayek heeft gezegd (heb ik met mijn eigen ogen zien staan) dat de obsessie met de successen van de natuurkunde leiden tot absurde situaties, wanneer inzichten en technieken die daar helemaal niet geschikt voor zijn van de natuurkunde worden overgeplant in de sociale wetenschappen.

Daarover is werkelijk heel veel, heel interessant materiaal te vinden in Scientism and the Study of Society (1), maar ik zit momenteel te lezen in The Fatal Conceit, en dat blijft ondanks een paar zeer bizarre sneren (2) (en het feit dat het boek een stuk zou verbeteren door geregeld het woord "socialisme" weg te laten) werkelijk een uitstekend boek. Bijvoorbeeld, wanneer Hayek uitlegt dat het voor de mathematisch-natuurkundige geest altijd zeer moeilijk is geweest te begrijpen dat "waarde" niet afhangt van "intrinsieke" eigenschappen van de dingen, maar wel van hun relatieve schaarste, en dus van heel concrete omstandigheden, op die plaats, in die periode, in die samenleving, met die mogelijkheden... En dat bijgevolg dezelfde klont van dezelfde atomen in een heel andere context een heel andere waarde kan hebben.

Of dat het mogelijk is met een relatief kleine inspanning ("transport"; "handel",...) enorm veel waarde te creëren, terwijl evenveel waarde creëren door noeste arbeid vaak een enorme fysieke inspanning vereist. Dat zou dan de verklaring zijn waarom zoveel tijdperken en beschavingen altijd neerkeken op handel: het leek wel magie, en in ieder geval leek het een onverdiend resultaat.

Het leuke is dat hij die inzichten de basis van de economie van de "Oostenrijkse School" noemt! Kijk, ik heb nu eenmaal heel weinig economische vorming, en om op die manier van de meester zelf een basisbeginsel mee te krijgen, als een terzijde bij een ander heel boeiend onderwerp; dat geeft me altijd het gevoel dat ik een eind vooruit ben geholpen. Waar het werkelijk fascinerend wordt is dat de economie bijgevolg een heel subjectieve component krijgt, waarin iets geen waarde heeft om wat het is, maar om wat iemand er mee kan doen. Het is juist niet zoals een atoom, dat eeuwig, onveranderlijk zijn eigenschappen dankt aan zichzelf. Het is alleen maar een brandpunt van menselijk mogelijkheden, menselijke contacten, en zonder dat netwerk van menselijke relaties heeft het even weinig betekenis ("waarde") als een letter zonder woord; of als een woord, geïsoleerd uit een zin.

Dat is ook precies waar het conflict met radicale vormen van liberalisme vandaan komt. Denk aan de goudstandaard! De aanhangers zijn ervan overtuigd dat goud intrinsieke waarde heeft. Ze herhalen elke dag zo vaak dat "goud al zes millennia zijn waarde behoudt"; je zou haast gaan geloven dat ze denken dat het waar wordt als ze het maar voldoende vaak herhalen. Maar wat Hayek nu juist komt zeggen is dat goud helemaal geen waarde op zich heeft, omdat het allemaal afhankelijk is van de rol die het speelt in het sociaal netwerk. Sterker nog, ik weet zeker dat ik op een wip terug vind dat hij zegt dat je van goud minstens even goed kan zeggen dat het waarde heeft omdat je er een geldsysteem op kan baseren, als (zoals het gewoonlijk gezegd wordt) dat geld waarde heeft omdat het op goud gebaseerd is.

(En dan vooral niet vergeten toevoegen dat Hayek ook vindt dat goud een slechte basis is om je geldsysteem op te baseren, maar aangezien het meestal ook de enige basis was...)

Dat inzicht vind ik zo bewonderenswaardig omdat het voor een liberaal veel gemakkelijker is om juist wel een atomist te zijn. De samenleving, dat is dan een verzameling individuen die alleen maar toevallig een geheel vormen, en wat zich op het vlak van dat individu afspeelt is veel belangrijker dan dat collectief. En waarde, dat is iets dat intrinsiek bestaat, zoals ik een klomp goud, en dat heeft verder niets te maken met de manier waarop het in sociale relaties past. Natuurlijk, voor de liberaal die eigenlijk alleen maar een religieus dogma aanhangt is dat allemaal heiligschennis (3). Maar voor mijn soort filosofie klinkt het als muziek in de oren.

----------------------------------
(1)Uitgegeven als eerste deel van The Counter-Revolution of Science, 1979
EN http://speelsmaarserieus.blogspot.be/2013/10/the-counter-revolution-of-science.html 
(2) http://speelsmaarserieus.blogspot.be/2014/02/maar-maar-maar-friedrich.html
EN http://speelsmaarserieus.blogspot.be/2014/02/en-het-was-niet-eens-alles.html
(3) http://speelsmaarserieus.blogspot.be/2013/09/als-hayek-niet-rechts-genoeg-is.html

Geen opmerkingen: