Graeber: het ontstaan van "het patriarchaat" en... de sluier!

Als Graebers Debt (1) de opkomst van het patriarchaat verbindt aan "culturen met geld en krediet" is dat op het eerste zicht wel een beetje verbazend. "Patriarchaat" (dominantie en seksuele controle van mannen over vrouwen); dat is toch dat "eerdere" stadium in de menselijke ontwikkeling? Een stadium dat in feite tot vandaag in de meest vergevorderde samenlevingen nog lang niet helemaal is uitgewerkt? En dat we voornamelijk kennen uit die heel, heel oude boeken zoals het Oud Testament; om maar te zeggen hoe oud het eigenlijk is?

Maar, zegt Graeber, als we naar de allereerste beschavingen zoals, die van Sumer kijken, dan krijgen we een beeld te zien waarin vrouwen vaak vooraanstaande posities innamen, zoals dokters, hogere ambtenaren, soms zelfs in de positie van heersers. Ik wist daar niets van, dus ik neem het maar aan, daar in dat tijdperk waarin onze "heel oude boeken" toch nog verschillende millennia in de toekomst liggen. Maar om het beeld compleet te maken wil ik toch vlug drie elementen in herinnering brengen, waarover Graeber niet veel zegt.

Ten eerste hebben we de evolutietheorie die ons vertelt dat we allemaal nakomelingen zijn van voorgangers die hun aantallen nakomelingen maximaliseerden; zodat ook wij met erfelijk materiaal zitten dat probeert onze eigen aantallen nakomelingen te maximaliseren (en dan nog, om het niet te gemakkelijk te maken, alleen in termen van wat destijds zou gewerkt hebben). Daarbij is het een nuttig weetje dat "mannetjes" (in de biologische betekenis) meer nakomelingen kunnen krijgen dan "vrouwtjes" (3). Ten tweede zit de soort mens met een anatomie die toelaat dat de mannetjes hun zin met geweld kunnen afdwingen (terwijl de mechaniek van veel parende viervoeters zodanig is dat een vrouwtje dat er geen zin in heeft alleen maar een paar passen naar voor moet zetten, en opgelost). Combineer dat met mijn eerste puntje, en je bent op het spoor van een paar van de minst fraaie kantjes van de soort Homo sapiens sapiens...

Tenslotte hebben we, wanneer heel dat pak in de tijd is aanbeland bij de Sumeriërs al een fraai voorbeeld van "complexe realiteiten" (4). Wie heeft zich nooit lopen verwonderen over een Jezus die de wisselaars uit de tempel joeg? "Hoezo, geldwisselaars, een tempel is toch een religieuze plaats?" (wat tenslotte een beetje het punt van Jezus was). Nog veel meer verwonderen we ons wanneer we vernemen dat antieke tempels dikwijls plaatsen waren van wat wij "prostitutie" noemen, omdat in die tijden "sociale seks" (zoals ik het nu maar snel zal noemen; niet voor de voortplanting maar gewoon voor de lol) als "hemels" en "goddelijk" werd beschouwd. Wij moderne geesten die graag economie, biologie en religie scheiden in heel verschillende onderwerpen hebben het er dus altijd wat moeilijk mee wanneer de realiteit een weelde aan (misschien wel tegenstrijdig lijkende) subaspecten integreert. Maar als je wil nadenken in termen van "de geschiedenis leert..." zal je niet ver komen als je alleen maar wil weten wat je altijd al dacht te weten...

Met die achtergrond begeven we ons naar die allereerste beschavingen uit het Tweestromenland: vanaf zesduizend jaar geleden. Waar Graeber het bij uitstek wel over heeft is dat de verstedelijking leidt tot handel en dus commerciële relaties. En dus ontstaat er een financiële economie: geld, schulden, je kent dat. Maar waar schuld is, daar is boete; en waar geld is, daar is berekenbaarheid. Schuldenaren die niet kunnen betalen eindigen als slaaf - niet zelden met hun hele familie.

Dus als je bedenkt dat de helft van een familie uit vrouwtjes zal bestaan, doe er die cultuur van seksualiteit bij, alsook die biologische relaties tussen mannetjes en vrouwtjes... En aan het einde krijg je een "democratisering" van de seksualiteit, in de zin dat ten koste van de vrouwtjes de mannetjes nog veel meer hun zin krijgen, en dit via de omweg van de commercialisering, geld en schuld. Dus: rode lampen districten en die vulgarisering van de seksualiteit waar je onze eigen religies (Bijbel, Koran...) zo met opgetrokken wenkbrauwen over ziet fulmineren.

Maar ook de beschaving van Sumer zelf is sterk beïnvloed door die pastorale volkeren die onze eigen bijbels hebben geproduceerd: ze leven er immers midden in. Periodes waarin de schuldcrisissen te hoog oplopen zijn periodes waarin de verpauperde bevolking, al was het maar om het vrouwvolk te beschermen, zijn toevlucht neemt naar de rand van de samenleving; waar semi-barbaarse culturen altijd al een zekere fascinatie voor de "verfijnde" ("decadente") culturen combineerde met een zekere afkeer.

Tekenend - mondopenvallend fascinerend, eigenlijk - is dat de sluier voor het eerst opdoemt in de culturen van Assyrië. Dat is een tweeduizend jaar voor Mohammed: evenveel tijd als er verstreken is tussen Keizer Augustus en wij. En tekenend is dat "fatsoenlijke vrouwen" gesluierd rondlopen, maar prostitué's en slavinnen niet. En het meest tekenend van allemaal is dat niet de fatsoenlijke vrouwen gestraft worden wanneer ze géén sluier dragen, maar wel de slavinnen en prostituées wanneer ze wèl een sluier dragen. De sluier, dat is een bescherming van de fatsoenlijke vrouwen, en om inflatie van de betekenis ervan tegen te gaan wordt de symboolwaarde ervan beschermd. Wee de niet-fatsoenlijke vrouw die zich een status boven haar niveau aanmatigt...

Zeg nu zelf; werpt dat niet allemaal een heel nieuw licht op een aantal onderwerpen die we tot vandaag, zesduizend jaar na het begin van die eerste beschavingen,  heel nadrukkelijk horen nazinderen?

-----------------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2012/04/een-zeer-links-boek-graeber-debt-first.html
(2) Deze keer komt alles uit hoofdstuk 7 van het boek
(3) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/07/over-mannetjes-en-vrouwtjes.html
(4) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2011/07/over-complexe-wetenschappen.html