Toynbee over Verval (2): De Muur

Met zijn fabuleus erudiete (toegegeven door vriend en vijand) helicoptervisie op de geschiedenis van de beschavingen, stelde Toynbee zich vragen naar wat nu eigenlijk maakte dat beschavingen, doorheen hun levensduur die typisch in de honderden, of zelfs duizenden jaren liep, zich in een periode van bloei, dan wel van verval bevinden (1). En waar hij een bloeitijd zag als een periode waarin een volk, haar leiders, en de volkeren rondom in één harmonieuze beweging een bepaalde richting opgingen; een élan vertoonden waarmee ze de omringende landen en volkeren wisten te inspireren, zag hij een vervalperiode als gekenmerkt door een verlies van die harmonie. In die periode splitst de harmonieuze eenheid die ooit zo inspirerend werkte in drie vijandige stukken: de vroegere leidende elite die nu alleen maar een “dominante minderheid” was geworden; het “interne proletariaat” dat vroeger de deelnemende bevolking was, en een “extern proletariaat”; die groep vreemdelingen die zich vroeger door de beschaving had laten inspireren, maar daar meer en meer vijandig tegenover ging staan.

Zoals ik Toynbee lees moet je dat “verlies aan harmonie” en dat “intern schisma” niet zien als de oorzaken, maar als de typische symptomen van een beschaving in verval. De oorzaak zelf, de reden van het verval kan je dan omschrijven als één van twee mogelijkheden. De beschaving zelf heeft niet veel (meer) te vertellen; ze produceren niet langer betekenisvolle ideeën (materiëel of spiritueel), literatuur, kunst of cultuur. Alle leidinggevende individuen van de wereld kunnen er niet veel aan verhelpen als de bevolking als zodanig moe is, cultureel uitgeput.

Als ik een voorbeeld probeer te bedenken; misschien komt het “élan” van het Duitsland van de jaren dertig in aanmerking. Als gevolg van geopolitieke, historische en economische factoren kwam er een verkozen regime aan de macht, dat de uitdrukking was van een gedachtengoed waar de Westerse beschaving wel nooit met trots zal aan terugdenken. Of misschien zijn de antieke beschavingen van Rome, Byzantium en Perzië goede voorbeelden, gezien de manier waarop zij het contact met hun eigen culturele erfenis verloren, en pas een nieuw élan kregen nadat ze (spiritueel) waren ingenomen door een religie die afkomstig was uit het Midden Oosten.

Naast de mogelijkheid dat de bevolking zelf uitgeput raakt (en mijn voorbeelden zijn eigenlijk echt alleen maar pogingen tot voorbeelden, in het volle besef dat ze slecht gekozen en zelfs misplaatst kunnen zijn), is de tweede mogelijkheid dat de leidinggevende elite de trappers kwijtraakt, en niet langer richtinggevend maar integendeel verstikkend werkt. Ik denk dat een schitterend voorbeeld de manier is waarop Rusland zijn (late) beweging naar industrializering heeft doorgemaakt. Het gebeurde onder leiding van een communistisch regime, dat met een starre ideologie hoogstens een eind wegop geraakte, en dan geleidelijk meer en meer het contact met de bevolking (om van de economische realiteit te zwijgen) verloor; tot ze een muur moesten bouwen om de vreemde invloeden buiten te houden, en de eigen bevolking binnen. En er is toch iets vreemds aan de gang, nietwaar, als je je “superieure” cultuur en economie met een muur moet beschermen tegen vreemde invloeden of desertie van je eigen volk (2)?

De reden waarom ik Rusland een prachtig voorbeeld vind, is dat de muur gevallen is nadat Toynbee dit soort gedachten formuleerde – en instortende muren waren volgens hem nu juist een belangrijk symptoom van een beschaving in verval. Met andere woorden, Toynbee identificeerde het bouwen van muren als uitdrukking van de impotentie van de “dominante minderheid” (je weet wel, de kliek die pretendeert een “leidinggevende elite” te zijn, maar wiens aanspraken daarop enkel zijn ingegeven door een “going through the motions” van de macht, in combinatie met een uitgebouwd politieapparaat) lang voordat de Sovjet Unie zijn voorspelling (Toynbee had het volgens mij overigens helemaal niet als voorspelling bedoeld, maar gewoon als beschrijving van historische feiten) waarmaakte.

Wanneer de elite van een beschaving zozeer het contact met zijn eigen volk en omliggende volkeren kwijt is, dat ze muren moeten bouwen om zichzelf te beschermen, zo oordeelde Toynbee, dan is het moment aangebroken waarop ze de facto zelfmoord plegen. Remember, de beschaving in bloei kenmerkte zich door concentrische cirkels rond het middelpunt; zones van geleidelijk afnemende culturele invloeden, naarmate de inspiratie die van de beschaving uitging afzwakte met de afstand tot dat middelpunt. Wanneer echter de beschaving dat inspirerend vermogen verliest, dan kristallizeren die zones van invloed zich tot één enkele grens. Daarmee kan de beschaving in verval de definitieve val nog een tijd uitstellen, maar de doodssteek is eigenlijk gegeven.

Daarvan geeft Toynbee de twee voorbeelden die ik eerder aanhaalde als beschaving in bloei. De Chinezen in de tijd van Confucius kenden een enorme culturele bloeiperiode, temidden van een tijd van politiek-militaire strubbelingen. Na een schouwspel van enkele eeuwen is er één staat die alle andere verovert – maar de uitputting is zo groot dat het met het élan gedaan is. Waar de contacten met de barbaren uit het noorden vroeger bestonden uit handel (cultuurproducten voor paarden, bijvoorbeeld), ontstaat een relatie die puur gebaseerd is op vijandigheid. En de contactzones kristallizeren zich tot één enkele lijn, en ze bouwen de Chinese Muur. So far, so good, maar het duurt nauwelijks een generatie of wat voor de dynastie valt onder de slagen van de barbaren van de andere kant, alsook de interne onvrede.

En wanneer de Europese antieke beschaving eindelijk (met Augustus) de eeuwen van burger- en andere oorlogen van zich af zet, dan veranderen de zones in Noord Europa (waar ze in hoge mate een beschavende invloed hebben uitgeoefend) in een strakke lijn en kruipen ze weg achter de Donau, en de Rijn, en bouwen ze de muur van Hadrianus. En ook op dat moment is het Romeinse Rijk over zijn hoogtepunt heen, en is het een kwestie van tijd voor de Barbaren brullend over de muren heen komen breken. Waarna de boel op een zo monumentale manier in elkaar stort dat het enkele eeuwen duurt voor de Europeanen hun donkere middeleeuwen te boven komen – en dat leidt tot een beschaving die nog een herkenbare erfgenaam is van de antieke wereld, maar niet (zoals in China gebeurd is) een herkenbare verderzetting.

Samengevat: in de visie van Toynbee zijn de symptomen van verval het “verlies aan harmonie” en de krampachtige bouw van een muur. Zelf even mee theoretizerend zou ik de oorzaken (eerder dan de symptomen) van dat verval zoeken in het verlies van de inspirerende kracht van de beschaving; het punt waarop de beschaving niet langer als beschavend, maar integendeel als corrumperend aanzien wordt. En dat zowel in de ogen van de omliggende volkeren (al dan niet barbaars) als de eigen bevolking. De beschaving weet niet meer hoe om te gaan met de geo-politieke realiteit, kan niet beter bedenken dan de problemen buitenhouden met een muur, maar illustreert daarmee alleen maar des te meer het eigen moreel en intellectueel bankroet (ik denk opnieuw aan de Sovjet Unie). Zodat het alleen maar een kwestie van tijd is voor de instorting plaatsvindt.

Wel, het is de visie van Toynbee, en ze is ruim een halve eeuw oud. Maar het klinkt toch op meerdere punten bekend in de oren, en in het bijzonder de manier waarop de (destijds toekomstige) geschiedenis van de Sovjet Unie ermee kon beschreven (“voorspeld”) worden, heeft me altijd doen vinden dat er misschien wel één en ander inzit.

----------------------------------------------------.
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/06/een-bloeiende-beschaving.html
EN http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/06/toynbee-over-verval-een-verlies-van.html
(2) Vergelijk in dit verband: http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/03/hoe-zat-dat-nu-met-die-superieure.html