Filosofie over de economische crisis

Alle vergelijkingen gaan mank, zegt het spreekwoord terecht, en de kunst is dan ook niet dat bij elk voorbeeld weer te "ontdekken", maar wel om met het relevante deel ervan iets aan te vangen.

In dit geval schoot me een soort analogie te binnen met "aggregatietoestanden" te binnen. Een voorbeeld: water heeft drie aggregatietoestanden, namelijk vast, vloeibaar en gas ("ijs", "water" en "stoom"). In zijn vaste vorm heeft water een kristalstructuur. Dat wil ongeveer zeggen dat de moleculen allemaal netjes in een regelmatig rooster aan elkaar zitten geklikt, geordend als soldaten in een peloton. Laat echter de temperatuur stijgen boven nul graden celcius, en ze beginnen allemaal door elkaar te buitelen - en dat is wat wij als "vloeibaar" ervaren.

Daaraan moest ik denken terwijl ik over de concepten rond "complexe wetenschappen" liep te mijmeren. In een complexe wetenschap moet je om toch een béétje tot resultaten te komen rekening houden met een complexe realiteit. Dat wil zeggen, je kan niet zoals bij de banen van de planeten alles reduceren tot twee factoren (de zon en de planeet in kwestie) omdat daar de andere factoren in het spel verwaarloosbaar zijn. Je moet je integendeel afvragen hoe je de stand van de Aarde op een gegeven moment zou berekenen indien pakweg Jupiter èn Saturnus èn Uranus een massa vergelijkbaar met de zon hadden (en vermoedelijk zou je tot de vaststelling komen dat een dergelijk systeem niet eens zou kunnen bestaan?).

Zo "complex" is het niet altijd in de geneeskunde: als je vitaminetekort hebt moet je vitamines nemen, einde bericht. Maar soms ook wel: dat is onder andere waar die bibliotheken bijsluiters voor dienen. In de geneeskunde zie je dat er gedacht wordt, niet in termen van "simpele" formules (aanhalingstekens omdat de vergelijkingen van de moderne natuurkunde ook onder "simpel" vallen; het gaat immers niet om de wiskunde, maar wel om de realiteit die er door beschreven wordt) maar wel van bouwstenen. Dus product X heeft inderdaad effect Y ("X => Y"), maar je moet rekening houden met een tienduizendtal mogelijke terugkoppelingen, neveneffecten, afstotingsverschijnselen, etc etc etc.

Zo is het ook in de economie. Dus er is meer dan genoeg "X => Y" ("geld drukken leidt tot inflatie", maar ook "besparingen leidt tot contractie"), maar als je er daarvan één uitkiest om je enkel daarop te concentreren, dan zou je wel eens precies het omgekeerde kunnen meemaken van wat je hoopte te bereiken. Ik kan geen enkele recente economische crisis bedenken of het puilt uit van de voorbeelden. De "experten zijn het oneens", niet omdat ze (in het bijzonder die van "de andere kant") zo buitengewoon dom zijn, maar omdat ze het oneens zijn over welke simplificaties ze kunnen doorvoeren en welke niet - zoals de astronomen het wel eens kunnen zijn dat ze de invloeden van de andere planeten kunnen negeren wanneer ze de baan van de Aarde uitrekenen.

Dus de huidige status van de economie kan je presenteren als twee ijsblokjes. Er kunnen er in werkelijkheid best nog meer zijn, maar ik ben nu eenmaal geen economist, dus sta me op mijn beurt een simplificatie toe waarvan ik hoop dat ze ons desondanks een zeker inzicht bezorgt.

Het ene ijsblokje zit vol "bouwstenen" van de vorm "geld drukken => inflatie" en "begrotingstekorten => geld drukken" en "ergo" en "besparingen => stijgend vertrouwen" en vele andere, en die vormen allemaal een perfect consistent geheel - noem het een "model" - waarmee je een hoop realiteit kan te lijf gaan en beschrijven en analyseren, en er zelfs een beleid mee ontwikkelen.

Het andere ijsblokje zit vol bouwstenen als "besparingen => contractie" en "contractie => verminderde terugbetalingscapaciteit" en "ergo" en "overdreven schuldafbouw => vleesmoleneffect (1)" en vele andere en die vormen allemaal een perfect consistent geheel - noem het een "model" - waarmee je een hoop realiteit kan te lijf gaan en beschrijven en analyseren, en er zelfs een beleid mee ontwikkelen.

Zoals je natuurlijk al lang door hebt zijn de bouwstenen van de ene zo ongeveer de contradicties van de andere. Maar in feite zijn ze stuk voor stuk, als hypergeïsoleerde beschrijvinkjes van een hypergesimplifiëerde realiteit, eenvoudig waar.

Het probleem ontstaat dan ook wanneer een gegeven bouwsteen van het ene ijsblokje in contact komt met elementen van het andere; wanneer het niet langer enkel gezien wordt als die hypergeïsoleerd correcte uitspraak, maar in de context van een conceptueel kader waarmee het in contradictie komt, zelfs al is het in zijn hypergeïsoleerde toestand waar.

De crisis speelt in mijn analogie de rol van de toenemende temperatuur. Bouwstenen die flink vast zaten in zeer eerbiedwaardige conceptuele kaders beginnen door elkaar te buitelen en op elkaar te botsen, en in feite zie je wel eens temperaturen op het kookpunt komen: bijvoorbeeld als het gaat om het humeur van mensen die ondanks alles willen blijven leven in hun ijsblokje.

Dit is een toestand die wij, wetenschapsfilosofen (ook al zijn het zoals in mijn geval amateur wetenschapsfilosofen; het kan niet genoeg erkend worden) al vaak hebben gezien. Beroemde doorbraken als de relativiteitstheorie (allebei), maar ook het electromagnetisme, de tabel van Mendeljev of de ideeën van Galileï zijn producten van heel vergelijkbare botsingen.

Kortom, mijn analogie loopt naar een besluit met het cliché dat we op zoek moeten naar "iets nieuws". Maar behalve de holle frase vinden we toch ook enkele richtlijnen in die ervaringen uit het verleden. Vaak, zegt dat verleden, integreert het "iets nieuws" wel degelijk belangrijke inzichten uit beide (of meer) oudere tradities. Vaak, met andere woorden, zijn de leidende geesten van de seminale, nieuwe inzichten niet de mensen die in de crisisperiode steeds weer in de gebeurtenissen het bewijs voor hun oude theorieën zagen (en luidkeels afkondigden). Vaak zijn die leiders integendeel de geesten die hun grote doorbraak in de combinatie van zeer veel, vaak tegenstrijdig lijkende inzichten vonden.

Uimmm... zal ik ons allemaal de uitdrukkelijke formulering van de morele fabel waarop dit uitloopt besparen?

-----------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2011/08/meer-schulden-om-een-schuldcrisis-te.html