Ik zat, weer eens, vol interesse te lezen in Hayek, maar ik moet erkennen dat ik ineens toch weer ongemakkelijk op mijn stoel zat te schuiven. Hier komt wat hij over Freud te zeggen heeft:
"Throughout his profound effects on education, Sigmund Freud has probably become the greatest destroyer of culture. (...) his basic aim of undoing the culturally acquired repressions and freeing the natural drives, has opened the most fatal attacks on the basis of all civilization."
... gevolgd door een lading met een hoog "de jeugd van tegenwoordig gaat er erg op achteruit" gehalte, om te eindigen met:
"What can we expect from a generation who grew up during the fifty years during which the English intellectual scene was dominated by a figure who had publicly pronounced that he always had been and would remain an immoralist?" Hayek, The Political Order of a Free People (1979), Volume 3 van Law, Legislation and Liberty, Epilogue, §10
Ja, het viel me toch een beetje tegen. In zijn "Why I am not a Conservative" vond ik hem erg goed tegen het krampachtig immobilisme dat je bij het conservatisme zo vaak aantreft, en ook voor de hypocrisie waarmee ze voor een hoop dingen die wel in hun wereldbeeld passen dan toch maar beroep doen op staatsinterventie is hij zeker de moeite waard. Maar Freud is dan weer één van die oude jeugdliefdes van me geweest. En hoewel het feit er een stapel boeken van te lezen bij Freud niet volstaat om jezelf tot de kenners te rekenen weet je na een tijdje toch een beetje waar het allemaal over gaat.
Daarom herken ik Hayeks punt goed genoeg - maar als ik iemand nodig heb om het allemaal op een veel minder zure en veel meer constructieve manier aan te pakken - geef mij dan maar René Girard!
Freuds veelbelovend begin is dat hij een onderdeel was van een bevrijdingsfilosofie. "Be-vrij-ding"; "liber - alisme"... see? Natuurlijk, natuurlijk, alle dictaturen hebben verklaard dat ze in naam van het volk spraken en bla en bla en bla, maar toch: ik weet niet wie waar of wanneer ooit de weg van Freud naar concentratiekampen heeft afgelegd. Daarentegen weet ik wel waar Freud een zeer kritische blik heeft geworpen op de aanspraken en instellingen van allerlei gevestigde autoriteiten, en vaststelde dat veel van de bijhorende repressies te maken hadden met het in stand houden van juist die gevestigde autoriteiten.
Op dit punt aangekomen weet ik ook niet zo direct waarom Hayek uitgerekend Freuds "Civilization and its Discontents" ziet als een soort (laattijdig en onvoldoende) tot inkeer komen. Nu ga ik het niet opzoeken, dus je mag me (graag!) corrigeren, maar zoals ik het me uit het blote hoofd herinner ging het er daar heel anders aan toe. Het "onbehagen" dat Freud in de "beschaving" waarnam was (in zijn filosofie) nog steeds het gevolg van de loden last die de culturele instellingen en belemmeringen nu eenmaal op het individu legden, zodat het nog steeds een kwestie van persoonlijke bevrijding was om dat onbehagen te doen afnemen. Of zoals een andere sympathisant het eens uitdrukte: als je ziet hoe de neurotische karakters die destijds van de bladzijden spatten intussen tot de kleine minderheid die nog in de wachtkamers zitten zijn afgenomen, dan heeft dat bevrijdingsdenken misschien toch iets opgeleverd?
In vergelijking met Hayeks (zeer naar conservatisme ruikend) afwimpelen heeft René Girard me veel harder aan het denken gezet. Girard ziet ook al die cultuurvormen in de vorm van verboden en beperkingen, maar hij ziet ze in een heel ander perspectief dan Freud. Laat ik proberen de vergelijking met de aggregatietoestanden van water te maken. Freud denkt dat de "natuurstaat" van de mens overeenkomt met "stoom", terwijl we onder invloed van allerlei cultuurverschijnselen in de veel zwaardere toestand van "water" terecht zijn gekomen. Girard ziet in al die ordeningen en verordeningen die de cultuur heeft gecreëerd een positieve waarde die ik met "ijs" vergelijk - en als die ordeningen beginnen te smelten, dan krijg je de relatieve anarchie van... wel, "water", natuurlijk! Waar de taboes voor Freud onnatuurlijke aanhangsels van de vrije mens zijn, zijn ze voor Girard de noodzakelijke voorwaarden waaronder die mens kan functioneren.
't is in eigen woorden naverteld, hoor, als ik er die mensen onheus mee behandel; helemaal mijn eigen schuld.
Hoe dan ook, ik vond het altijd heel liberaal van mezelf als Freud om dat soort redenen één van mijn filosofische jeugdliefdes was. En ik vond het altijd heel knap van Girard dat hij er op veel meer manieren dan ik hier kan uitdrukken op wees dat we daar best wel eens over mogen nadenken. Maar dat laatste, dat is nu juist wat ik Hayek zo pijnlijk zie weigeren. Als de eerste de beste conservatief legt hij de cultuurvormen vast als lagen ze ingepakt in ijs, en wanneer dat allemaal eens serieus in vraag gesteld wordt, dan ziet hij zomaar ineens het einde van de Beschaving Zelf aan de horizon.
Ach, we hebben allemaal wel eens onze pessimistische momenten, nietwaar?
Geen opmerkingen:
Een reactie posten