Nietzsche, De Nazi?

Bladerend door mijn Nietzsche bibliotheek schoten me twee Usenet discussies van lang geleden te binnen, waarin het ging over de vraag naar het verband tussen Nietzsche en de Nazi's. Beide waren heel serieuze mensen, de ene wist minstens zoveel als ik over Nietzsche, de andere wist heel veel meer dan ik over de Tweede Wereldoorlog. De resultaten waren dat ikzelf ontdekte dat de term "Uebermensch" in Nietzsches oeuvre meer voorkwam dan ik had gedacht (maar nog altijd niet zoveel dat ik er een belangrijk thema van zijn filosofie in zie; dit in tegenstelling tot de populaire opinie over Nietzsche), en dat ik anderzijds nog geen enkel voorbeeld ken van een plaats waar Nietzsche het over "Untermenschen" heeft.

Je voelt het al komen; iemand die in Nietzsche een heel boeiende filosoof ziet vraagt zich altijd af waar die pijnlijke associatie vandaan komt. En voor een deel denk ik dat die is binnengesmokkeld door één of andere propaganda waarvan ik niet weet wat die in feite bezielde - omdat ik nu eenmaal ook niet zo heel veel weet van het onderwerp.

Maar ziehier een voorbeeld. In een voetnoot bij mijn uitgave van Nietzsches Genealogie van de Moraal, schrijft "editor" Karl Schlechta het volgende:

"Uit dit hele fragment blijkt waartoe filologische spelletjes, zoals die ook thans nog zeer geliefd zijn bij een deel van de Duitse filosofie, kunnen leiden. Uit het klassieke cultuurgoed worden met behulp van ethymologie en associaties in een paar zinnen een theorie van de Ariërs niet zozeer ontwikkeld als wel geponeerd; in tegenstelling tot dit herenras is de zogenaamde oorspronkelijke bevolking vóórarisch; zij bestaat uit de minderwaardigen en onderdrukten, de kuddemensen, die slechts door hun aantal bedreigend kunnen worden. Hoewel dit racisme in het late werk van Nietzsche geen dominante component is, kristalliseert hier toch iets van de Duitse ideologie, dat vooruit loopt op de nationaal-socialistische wereldbeschouwing (1).

En mijn probleem is: ik zie het niet staan. Natuurlijk kan ik dat laatste niet bewijzen door citaten te selecteren waarin het alvast niet staat, dus alles is "under correction" dat ik er ergens doodeenvoudig heb overgelezen. In elk geval, hier is Nietzsches eigen passage, waarin de voetnoot verschijnt:


"Met het Latijnse malus (dat van mij de steun krijgt van melas) zou de gewone man wel eens als de donker gekleurde en vooral als de zwartharige ('hic niger est...') gekarakteriseerd kunnen worden, als de voor-Arische bewoner van de Italische grond, die het duidelijkst door zijn kleur afstak tegen het dominant geworden blonde, namelijk Arische veroveraarsras" (2)

Ik zie wel dat hij een theorie gebruikt waarin "Arische veroveraars" een donkerder lokale bevolking overwonnen en overheersten: maar op details als kleur na denk ik te weten dat dat standaard historisch inzicht is: Indo-Europese volkeren breidden zich vanaf een 6000 jaar geleden vanuit ongeveer Oekraïne in alle richtingen uit (3). Maar dat er "veroveraars" en "onderdrukten" zijn; dat is in dat geval een simpel historisch feit. Dat de "onderdrukten" in Nietzsches ogen ook nog de "minderwaardigen" zijn: behoudens correctie, dus, blijven dat de woorden van Schlechta, die ik nog niet in Nietzsche heb zien staan. 

Wat ik daarentegen heel duidelijk wel zie staan, omdat dat zowat het thema van het boek is (OK, OK, ietwat overdreven; maar niet heel erg), is dat de evolutie van de talen sporen heeft nagelaten van hoe de morele opvattingen zijn geëvolueerd. Uit die sporen zou blijken (en die "zou" staat daar omdat dat de theorie, maar ook niet meer dan de theorie, van Nietzsche is) dat begrippen als goed en slecht ontstonden doordat de overheersende volkeren zichzelf (zoals vanzelf spreekt) als "voornaam" en dergelijke beschouwden, en de anderen "slechts" als "gemeen" volk. Waaraan je nog "zou" kunnen zien dat "slecht" en "gemeen" alleen maar "materiële" geringschattingen waren, die pas heel geleidelijk in een "moreel" oordeel veranderden.

En dat komt weliswaar zeer speculatief over, en gebaseerd op zeer licht bewijsmateriaal, maar het zegt alleen maar dat de overwinnende volkeren zichzelf als superieur beschouwden, en niet dat ze biologisch of raciaal superieur waren. Dus ik mankeer alleen maar het eenvoudige brokje feitelijke kennis dat die onderworpen Europese volkeren inderdaad donkerder van kleur waren, en Nietzsches theorie zou best plausibel kunnen zijn.

En dus vraag ik me af of die commentaar van Schlechta niet die "één of andere vorm van propaganda" is, die zo overduidelijk deel lijkt uit te maken van één of andere bredere agenda, waarvan mensen zoals ik, ook alweer zoveel decennia later, al lang niet meer weten wat die was.

Iets heel anders is overigens dat ik best wel kan begrijpen dat Nietzsche zo gemakkelijk met de Nazi's kan geassociëerd worden, of er zo gemakkelijk door gerecupereerd werd. Hier komt een ander citaat; altijd één van mijn "favorieten" geweest:


"Wie zal ooit iets groots bereiken, die niet de kracht en de wil in zich voelt om grote pijnen te berokkenen? Kunnen lijden is het minste: daarin brengen zwakke vrouwen en zelfs slaven het dikwijls tot meesterschap. Maar niet aan innerlijke nood en onzekerheid te gronde gaan, als men groot lijden veroorzaakt en de schreeuw van dit lijden hoort - dat is groot, dat hoort bij grootheid. (4)

Aaaaargh! Je ziet gewoon de Nazi concentratiekampbeul voor je, die onverstoorbaar, geïnspireerd zelfs (!) toekijkt hoe de rij vrouwen en kinderen de gaskamer ingaat, nietwaar? Alleen, je moet het je wel willen laten opsolferen dat dat "de Nazi-ideologie al voorafspiegelde" (of zoiets), terwijl het er nogal dik bovenop ligt dat de Nazi's hoogstens, op zoek naar een intellectueel klinkend schijntje voor wat ze allemaal uitkraamden, gewoon links en rechts wat citaten bij elkaar sprokkelden. Ik durf wedden dat dat sprokkelen wel erg selectief zal gebeurd zijn. Nu, je mag me corrigeren, hoor, als iemand weet waar de Nazi's ook het volgende stukje hebben aangehaald...

"(…) en ik lust ook de nieuwste speculanten in idealisme niet, de antisemieten, die hun ogen tegenwoordig christelijk-arisch-kleinburgerlijk verdraaien en door een alle geduld uitputtend misbruik van de goedkoopste agitatiemethode, de ethische houding, alle hoornvee-elementen van het volk in opwinding trachten te brengen (…)."(5)

... mag die het altijd laten weten.

--------------------------------------------

(1) Commentaar door Karl Schlechta in voetnoot bij Nietzsche, Genealogie der moraal, Eerste Essay, nummer 5

(2) Nietzsche, Genealogie der moraal, Eerste Essay, nummer 5
(3) http://speelsmaarserieus.blogspot.be/2006/07/indo-germaanse-talen.html
(4) Nietzsche, Vrolijke Wetenschap, nr. 325

(5) Nietzsche, Genealogie der moraal, Derde Essay, nummer 26