Tijdens een recent familiebezoek stuit ik op een boek dat ik als tiener zowat stukgelezen heb: Ciske de Rat van Piet Bakker. Een beetje weemoedig sla ik het open en val op de scène waarin Cis met longontsteking ligt te ijlen. Een bevriend priester verzekert hem dat de Here Jezus heus wel begrip zal tonen en Cis valt in slaap en het herstel kan beginnen. Klinkt melig? Tot vandaag vind ik het beter gedaan dan ik kan suggereren, en daarbij, ik dacht niet dat het hoge literaire pretenties had.
Interessanter is de vraag waarom die kleine jongen daar zo ligt te ijlen over hel en verdoemenis dat er priesters nodig zijn om hem te kalmeren. Cis, moet je weten, heeft op een bepaald moment in laaiende drift het eerste voorwerp dat bij de hand kwam naar zijn moeder geslingerd, en toen dat voorwerp een vleesmes bleek te zijn... moord en doodslag, rechtbank en verbeteringsgesticht, en daarna hel en verdoemenis - we zitten ergens in de jaren dertig van de twintigste eeuw.
Maar het maakt een lawine aan beelden in me los. De moeder van Cis komt in het boek naar voren als een moderne heks uit een oud sprookje. Ze gilt en pest en roept en tiert, ze hangt rond in café's en frequenteert dubieus volk, en bovenal, ze heeft het tot haar levensdoel gemaakt het leven van Cis te vergallen met alle middelen die ze maar kan verzinnen - en ze kan er wat van. Logisch dat ze onprettig aan haar eind komt...
Dat is het punt waarop die lawine pas goed op gang komt. Ik denk terug aan het werk van René Girard (1), wanneer die het optreden van monsters en demonen in allerlei verhalen en mythes analyseert. In den beginne is er niets banaler dan een ruzie, tussen twee mensen die voor de buitenwereld alleen maar de meest banale onenigheid uitvechten en er daarbij allebei even dwaas en stuurs uitzien - terwijl ze het zelf ervaren alsof de kosmische gerechtigheid zelf in het spel is (2). Maar verhalen hebben een geschiedenis, waarvan wij ons allemaal bewust zijn met de kreet "de geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars".
Dus naarmate het beschreven conflict verder weg ligt in de tijd gaan de protagonisten er vervaarlijker en vervaarlijker uitzien. Neem nu de moeder van Cis. De eerste stap op weg naar demonizering is al gezet wanneer wij het verhaal te zien krijgen. Want nu ik er zo eens aan terugdenk valt me te binnen dat ze een alleenstaande moeder is, ongetwijfeld een rotkarakter, maar daar zal je als in de steek gelaten moeder van verschillende kinderen maar eens moeten opboksen tegen de moraal van de jaren dertig. Natuurlijk is ze met haar jobke dat ze broodnodig heeft - dienster in een café - al meteen een sloerie: ik zei toch dat de eerste stap naar demonizering al gezet was?
Wij, moderne lezers van Sarah Hrdy (3) zien integendeel al snel de wereld van achtergelaten en zelfs vermoorde kinderen voor onze ogen: wij worden niet langer (of toch veel minder) door de verplichte mythe van het moederinstinct onder druk gezet om schande te spreken van vrouwen die het in hun eentje niet aankunnen, hoe hard de omstandigheden ook zijn. Dus het conflict tussen Cis en zijn moeder is (alweer) één van die allerbanaalste (hoe hartverscheurend ook, daar niet van) episodes uit de wereldgeschiedenis, maar als het een eerste laag interpretatie heeft ondergaan is de moeder al bijna de moeder van Hansje en Grietje.
Hoezo? Wel, zo: De ouders uit het sprookje van Hansje en Grietje zaten zo in de penarie dat ze bewust besloten hun kinderen achter te laten in het bos, om ze te laten verkommeren, maar waardoor tenminste een deel van het gezin zou kunnen overleven. Ga het maar eens nalezen. Dat soort toestanden raakte natuurlijk onverteerbaarder naarmate de Duitse Romantiek er verhalen voor kinderen van wilde maken, en met het verloop van de tijd (en de ingrepen van de gebroeders Grimm) zie je de opgejaagde biologische moeders veranderen in stiefmoeders. In De Drie Mannetjes in het Bos krijgen we gewoon te lezen dat de boze stiefmoeder op haar beurt "eigenlijk" een heks was, en nadat nog een eeuw later Walt Disney er zich heeft mee bemoeid is de link met de moeder nog verder weg, en is het nu een boze koningin.
Maar daarmee is het niet gedaan. Dezelfde doordeweekse conflicten die beginnen als een ruzie tussen twee broers eindigen - nadat de ene de andere heeft verslagen en vermoord - met soortgelijke kosmische ambities. Romulus en Remus hadden ruzie over - laten we eerlijk zijn - een stuk grond, maar als er moord en doodslag van komt vernemen we dat het zomaar om de Stichting van de Stad Rome Zelf ging, en Remus heeft "eigenlijk" zijn verdiende loon gekregen. Als de oorspronkelijke vechtpartij nog verder in het verleden ligt krijgen we helden die monsters hebben verslagen (of gelooft u dat er destijds werkelijk sfinksen bestonden die probeerden de Oidipoussen van deze wereld de pas af te snijden?) en de evolutie van de beschrijving van een banaal conflict is compleet wanneer er uiteindelijk Goden van gemaakt zijn, die demonen hebben verslagen: Apollo en de Pytha.
Al die verhalen staan in onze ogen naast elkaar, en ze zitten opgeslagen tussen massa's andere verhalen met heel andere gebeurtenissen, dus het valt niet zo op dat je ze evengoed in een soort chronologische volgorde zou kunnen leggen. Nogmaals: naarmate het oorspronkelijk conflict verder ligt in het verleden, en de overwinnaar die heeft kunnen zeggen dat hij "eigenlijk" de wereld van een bloeddorstig monster heeft bevrijd zijn werk langer heeft kunnen doen, verdwijnt de banaliteit van destijds steeds verder achter steeds dramatischer vormen.
Dat is iets waarvan Girard zegt dat je de evolutie - als je eenmaal beseft dat er een evolutie is - kan volgen doorheen de verschillende tijdperken. Tenminste, hij schrijft er lange boeken over, en hoewel we allemaal weten dat boekenschrijvers "altijd" hun favoriete stellingen kunnen aantonen - af en toe zegt hij er toch opmerkelijke dingen over.
En daar moest ik ineens aan terugdenken, toen de moeder van Ciske de Rat, die er zo lang door de ogen van de tiener van destijds als bijna een boze heks had uitgezien, eensklaps terug de andere richting uitging, en er ging uitzien als een heel normale vrouw, die van het leven niet de beste kaarten had gekregen, en nog alle schuld van de wereld op zich geladen kreeg ook.
------------------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2007/06/la-violence-et-le-sacr.html
(2) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2008/12/ren-girard-en-dostojevski.html
(3) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2008/01/over-moeder-natuur-welvaart-en.html
Geen opmerkingen:
Een reactie posten