"Het Kapitalisme begrijpen"

De gang lag nogal afgelegen, maar er stond wel een frisdranken automaat. Bij het naderen zag ik een jonge man met eerder blonde haren, ietwat klein van gestalte en zeer heldere ogen. Maar er lag iets listigs in die ogen, een uitdrukking van leepheid - en de samenzweerderige blik die hij me al van ver toewierp stond me al helemaal niet aan. "Kijk eens waar ik mee bezig ben!" zei die blik met ingehouden triomf, "zie eens wat er nu gaat gebeuren!" Het apparaat was een verouderd model en hij stond er aan te schudden en te trekken in de duidelijke hoop dat er een blik van één of ander zou uitvallen, en dan, hoera hoera, zou hij een gratis blik in de wacht slepen.

Ik heb geprobeerd met mijn meest uitdrukkingloze gezicht voorbij te lopen - zelfs mijn misprijzen vond ik te veel eer. Dus ik weet niet of hij zijn erbarmelijk bescheiden zege op het systeem heeft gesmaakt. Het gaat er om dat, zoals het goede filosofen past, quasi om het even wat me aan het denken kan zetten.

Mijn eerste reactie was "sommige mensen hebben het kapitalisme echt niet begrepen". Natuurlijk zou het fijn zijn als er hogere instanties bestonden, bovennatuurlijke krachten die zich bezig hielden met het ons kosteloos verstrekken van blikjes cola en limonade en alle andere geneugten van het leven. Maar aangezien ze nu eenmaal niet bestaan is het bestaan van een kapitalistisch systeem, dat dezelfde producten verschaft in ruil voor een toch maar kleine bijdrage, ook niet slecht. Alleen, als onder dat systeem iedereen zich aan de drank automaat bedient zonder te betalen, dan stelt de kapitalist die de automaat bezit vast dat het niet werkt, dan heeft hij geen zin meer om de automaat verder te bevoorraden, dan valt de automaat leeg, en...

... nu is er ineens helemaal geen aanbod van die producten meer!

Niet gratis, niet tegen heel lage prijzen, niet tegen heel hoge prijzen, maar helemaal niet. Een beetje de toestand van de pré-kapitalistische periode, als je het "denken met de brede borstel" wil accepteren.

Maar natuurlijk was die hele eerste reactie zelf ook fout. In werkelijkheid gaat het helemaal niet om "het kapitalisme begrijpen". In werkelijkheid heeft die man over helemaal niets nagedacht, en doodeenvoudig geprobeerd om een gratis ritje te maken op de rug van een systeem dat deze soort parasiet inderdaad met gemak kan dragen. Het niveau waarop het wel problemen creëert, dat ligt ver, ver voorbij het brein dat achter die samenzweerderige ogen verscholen lag. Het gaat om een simpel geval van "Prisoner's Dilemma" (1). Zoals ook kleuter Sarah al goed begrijpt: het is niet erg als één kindje een bloemetje plukt, maar als het volgende kindje ook maar één bloemetje plukt, en de volgende ook enzovoort enzoverder, dan is op de duur de hele tuin leeg, en nog wat later wil niemand nog tuinen aanleggen en op het einde zijn al die optrekjes "tussen de duinen" of "in het groen" één grote muur van glas en beton.

Onze maatschappelijke reactie tegen problemen met "Prisoner's Dilemma" is het creëren van een hoger niveau. Er komt een overheid met een monopolie op geweld, die kondigt eigendomsrechten af (of tenminste de bescherming van eigendomsrechten) en na het opzetten van een enorm apparaat van politionele instanties, rechtbanken en gevangenissen blijkt dat de kosten van dat apparaat lager zijn dan de opbrengsten, en de mensen die proberen het systeem op te lichten gaan de gevangenis in.

OK, niet voor het stelen van één blikje. Maar je ziet het principe. Als het maar een beetje werkt, dan zijn er wèl mensen die het de moeite vinden drankautomaten te bevoorraden, of al die andere dingen te leveren die maken dat de mensen stukken rijker zijn dan in de middeleeuwen. En op het allerlaagste niveau... Onze listigaard bij de drankautomaat hoefde helemaal niet na te denken over het kapitalisme en "Prisoner's Dilemma" en een beslising te nemen of hij ja dan nee een "eerlijk" mens zou zijn. Onze listigaard hoefde alleen maar uit te rekenen dat hij voor kleine vergrijpen niet veel pakkans had, en af te zien van soortgelijke samenzweringen bij grotere vergrijpen, en het systeem kan rustig blijven draaien.

-----------------------------------------
(1) Nu ik het nog eens terug lees, vele jaren later: dat was best een leuk postje: http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/02/dingen-die-iedereen-zou-moeten-weten_13.html