De Parabel van de Overspelige Vrouw

Ik heb een theorie. De theorie zegt dat een literair beeld sterker in ons bewustzijn aanwezig is, naarmate dat beeld ofwel emotioneel geladen is, ofwel een resultante is van heel diverse, mogelijk zelfs contradictorische betekenissen.

Ik verklaar. Een “literair beeld” betekent: alles wat je een verhaal kan noemen. En een beeld is “sterker in ons bewustzijn”, naarmate iedereen altijd meteen weet waarover je het hebt, al lees je maar een fractie van een zin uit dat verhaal voor. Een emotionele lading lijkt me evident hetzelfde te zijn als een “sterke betekenis”, dus de andere “ofwel” lijkt me boeiender. Als je een heel sterk beeld hebt, dan verzoent dat ene beeld een weelde aan betekenissen, symbolen, ideeën... whatever.

Snel een disclaimer. Ik heb de theorie niet zelf verzonnen, het is een idee van Freud. Hijzelf paste ze toe op de betekenissen van dromen. Zijn ideeën dateren van rond het jaar 1,900 en ik denk te weten dat de moderne psychologie heel wat verder staat dan Freud, maar daar gaat het nu niet om. Het gaat er om dat Freud dacht dat de beelden uit dromen die je je het best kon herinneren ook de beelden waren waarvan je je moest afvragen welke betekenis ze hadden, omdat hun sterke aanwezigheid suggereerde dat die betekenis(sen) er nu eenmaal waren. En ik pas dat alleen maar toe op beelden uit verhalen, in plaats van alleen maar dromen.

Hier is een voorbeeld. “Toen brachten ze een vrouw bij hem die op overspel was betrapt”. Wedden? Wedden dat de grote meerderheid van de lezers onmiddellijk weet over welk verhaal dit gaat, in welk boek het staat, hoe het verder gaat, en hoe het afloopt? Natuurlijk kunnen we de theorie meteen verifiëren. De vele betekenissen die hierin zitten zijn, onder andere: Jezus, de barmhartige. Jezus, de man die zonden kan vergeven. Jezus, de universele geest (voor wie ieder mens, ook de zondaar, ook de tollenaar, ook de Romein) de moeite waard is. Ja, gewoon even schudden, en de betekenissen rollen er uit als rijpe appels.

Bovendien zijn er volgens mij nog veel méér betekenissen. Bekijk de scène waarin allen rondom het slachtoffer staan, iedereen met een voorraadje stenen. Scènes waarbij een menigte een slachtoffer executeert door hem in een cirkel op te sluiten zijn schering en inslag in de antieke literatuur. Denk aan de officiële, werkelijke terechtstelling, bekend bij Grieken en Romeinen, waarbij de veroordeelde van een rots werd geworpen: vaak gebeurde dat door hem vanuit een halve cirkel steeds dichter naar de rand te dringen, tot er geen ruimte meer bleef voor iets anders dan naar beneden vallen. Maar van soortgelijke scènes puilen de antieke mythen evengoed uit.

Zie je dan ook de overeenkomst met de steniging? Ik bedoel niet alleen de cirkel, ik bedoel ook de manier waarop aan het einde niemand de doder is. Immers, iederéén heeft met stenen gegooid, de collectieve actie is cruciaal, want als iedereen het heeft gedaan, dan heeft tegelijk ook niemand het gedaan, en dat is een belangrijk punt.

Zo belangrijk dat het terugkomt in een boek over de wandaden van de twintigste eeuw: Glover, Humanity, A Moral History of the Twentieth Century (1999). Ooit vertelde ik het in eigen woorden na op een manier die me goed genoeg leek om het nog eens opnieuw te proberen. Wat je nodig hebt voor een massamoord is eigenlijk een serie banaliteiten (de term zelf in deze context is van Hannah Arendt). Iemand pakt alleen maar een stel illegalen op. Iemand anders zorgt er alleen maar voor dat de treinen op tijd rijden. Iemand anders wijst in de stad Oswiecim (1) alleen maar naar links of naar rechts. Nog iemand anders draait alleen maar wat knoppen om en op het einde heb je zes miljoen doden en - niemand heeft het gedaan.

Terug naar de scène waarin Jezus het Goddelijk charisma van de vergeving van de zonden uitoefent. Merk je op dat hij zich daarbij ook een groot kenner van de menselijke psyche toont? Het lijkt wel alsof hij de regel “als iedereen het gedaan heeft, dan heeft niemand het gedaan” heel goed begrijpt! Goedgoed, zegt hij, we gaan haar execturen, de wet is de wet. Laat hij die zonder zonde is de eerste steen werpen. (Ha! Nog een betekenis! Wij zijn alleen zondaars – wie zijn wij dan om anderen te oordelen?) En iedereen kijkt mekaar aan, en niemand werpt de eerste steen, en als niemand de eerste steen werpt vliegen er helemaal geen stenen door de lucht.

Mirakuleus moet de interventie wel geleken hebben! Jezus, de man die de zonden kan vergeven. Zeker, zeker, en dat hij zich bij het uitoefenen van zijn Goddelijke macht laat bijstaan door zijn inzicht in de menselijke psychologie zal zeker geen kwaad gedaan hebben...

(Nog een disclaimer. Als één of andere lezer de hele tijd moet denken aan de filosoof René Girard, dan is dat géén toeval. Ik weet bijna zeker dat ik deze betekenis van de parabel van de overspelige vrouw ergens in zijn werk heb gelezen – maar vind dat maar eens terug...)

------------------------------------------
(1) Oswiecim ligt in Polen, en als ik dat goed heb spreekt het uit als “Osj – vjent – sjiem”. Duitsers die dat moeilijk uit te spreken vinden verbasteren het wel eens tot Auschwitz. Dus, iemand wijst in die stad in Polen alleen maar naar links of naar rechts... etcetera.