Epaminondas

Epaminondas... Waar heb ik die klank toch nog gehoord? Bladerbladerblader door het verre geheugen, en daar verschijnt een man met een vervaarlijke kinnebak voor mijn geestesoog. De Backer heette die man, en hij zag er uit alsof hij destijds persoonlijk de Mongolen had gestopt. Met een blik die alle twaalfjarige scholieren, ook die van de jeugd van tegenwoordig, onder de bank deed wegkruipen keek hij de klas in, en twee minuten nadat hij zijn mond had opengedaan lagen ze slap van het lachen in elkaars armen. Dàt waren nog eens geschiedenislessen!

Die man, dus, zie ik nog bijna voor mijn ogen, en ik hoor hem nog praten over Epaminondas. Helaas, meer weet ik er al niet meer van. Maar dat komt ongetwijfeld in zéér grote mate omdat (a) het toch al een tijdje geleden is dat ik twaalf jaar was, en (b) toen ik twaalf jaar was (en een hoop langer, als ik eerlijk ben) ik mijn tijd op de schoolbanken slapend en dromend doorbracht.

Maar aangezien meneer De Backer mij over Epaminondas heeft gesproken, en aangezien ik dus weet in welk jaar dat was, zal ik hem bij de oude Egyptenaren of oude Grieken moeten zoeken. En daarmee was tot een paar maanden geleden mijn kennis uitgeput – maar het zou al stukken beter geweest zijn dan iemand aan wie ik laatst vroeg wanneer de profeet Mohammed (vrede zij met hem en vooral zijn volgelingen) leefde, en die als antwoord “Ui – 5,000 voor Christus?” probeerde (1).

Edoch! Een geprepareerde geest is er twee waard! De geregelde lezer van Speels maar Serieus herinnert zich nog wel dat fenomeen uit de oudheid, onze vrienden de Spartanen. We weten nu dat (en waarom) er met de Spartanen van de tijd van de Perzische en Peloponnesische oorlogen bepaald niet gelachen werd: vijfde eeuw voor Christus. We weten (hopelijk ook nog wel) dat er in de tijd van Julius Caesar van de Spartanen niet meer geklapt werd: eerste eeuw voor Christus. En ja – Alexander de Grote, die moet daar toch ook gepasseerd zijn zonder we er maar een glimp van opvangen. Ze moeten al weg geweest zijn: derde eeuw voor Christus.

Hmmmm... Tussen de vijfde eeuw voor Christus, toen het vermelden van de Spartanen genoeg was om de andere hoplieten te doen verbleken van schrik, en de derde eeuw toen Alexander er los doorheen wandelde, moet er iets gebeurd zijn, nietwaar?

En dat is ook zo. Epaminondas, dat is wat er gebeurd is. In de vierde eeuw voor Christus: wil me dat lukken.

Het zit zo. In de periode voor, tijdens, en na die formidabele periode die tot vandaag maakt dat we de Grieken als de bakermat van onze beschaving beschouwen, was Griekenland een politiek verdeelde beschaving. De materiële basis van de Griekse cultuur was een reeks zogenaamde “stadsstaten”, die allemaal onafhankelijk van elkaar waren. De term “stadsstaten” slaat op het feit dat de politieke eenheden doorgaans bestonden uit één enkele stad, omringd door een (naar zowel hedendaagse, als toenmalige Perzische maatstaven) lachwekkend lapje grond. Elk van die steden zat verwikkeld in een ingewikkeld spel van intriges, allianties en verraad tegenover alle andere steden. Alles bij elkaar liep het aantal in de honderden, verspreid over het Griekse vasteland, de eilanden en eilandjes, de Ionische (nu Turkse) kust en de vele kusten van de gekolonizeerde gebieden.

De meerderheid was nog minusculer dan je kan opmaken uit dit soort beschrijving. Daartegenover is de lof van de grootste, Athene, (niet ten onrechte) zo vaak bezongen dat je de rest uit het oog zou verliezen. En zoals dat gaat had je in werkelijkheid een heel brede waaier, met tussen al dat klein grut en Athene zelf een aantal steden die Athene naar de kroon staken of toch minstens een serieuze vinger in de pap hadden. Een paar namen van die belangrijke steden zouden onder andere Sparta, Korinthe, Thebe of Argos zijn.

Thebe is een naam die de lezer misschien herkent van “Koning Oidipous”. Maar Thebe was ook de stad van Epaminondas. In de vierde eeuw voor Christus presteerde Epaminondas het om de macht van de Spartanen te weerstaan. Dus stonden de Spartanen al gauw voor de poort, en toen deed Epaminondas iets ongehoords. Hij veranderde de opstelling waarin de Griekse hoplieten sinds mensenheugenis met elkaar vochten. De nomale manier volgde uit het feit dat de hopliet zijn speer in de rechterhand hield, en zijn schild in de linker. Daaruit volgde dat de uiterste rechterflank onbeschermd was, en dat de falanks altijd naar rechts uitweek, om te vermijden in die flank te worden aangevallen. En daarom ook stonden aan de rechterflanken de beste eenheden – en de falanks waarvan de elitetroepen het eerst de linkerflank van de vijand kon doen wijken was vaak de falanks die de overwinning behaalde.

De lezer heeft natuurlijk al lang begrepen dat het antwoord op die vraag in de concrete realiteit heel vaak “de Spartanen” (je herkende ze van ver aan hun rode mantels) was.

Maar Epaminondas had dat allemaal niet alleen goed begrepen, maar hij deed er ook iets aan. In plaats van zijn elitetroepen op de rechterflank te plaatsen, zette hij ze in op de linkerflank. En dus stonden van bij het begin de elitetroepen van de Spartanen tegen die van de Thebanen, maar het verschil was dat de Thebanen daarop hadden gerekend.

Aan de militaire hegemonie van Sparta kwam een eind toen de Thebanen van Epaminondas ze versloegen met een vernieuwende tactiek, en vervolgens de oorlog naar de Peloponnesos verlegden, waar ze Sparta reduceerden tot een groot dorp. Dat zal destijds ongeveer even spectaculair geweest zijn als het feit dat de Mongolen op een dag een veldslag (hou je vast) verloren(!!) tegen de Mameluken (17 eeuwen later of zoiets) of de overwinning van Zulte Waregem op Anderlecht (25 eeuwen later). De Spartanen! Amen en uit!

Maar met wijsheid achteraf was het natuurlijk alleen maar de zoveelste twist tussen Griekse steden. Je kent dat: ze waren allemaal weer eens glorieus gestorven op het veld van eer, maar ze waren ondertussen toch maar dood. En nog een beetje later lijfde Alexander de Grote heel dat gebied van zelden geziene uitstraling in, en nog wat later arriveerden de Romeinen, en ze deden het werk van Alexander nog eens over, en de Grieken waren niet langer in een positie om daar wat dan ook aan te doen. Uitgeput van de vele ruzies.

Dus volgt aan het einde van het verhaal een morele preek. Neenee, niet over “grootheid en verval”, of de domme twisten van de Griekse stadstaten. Wel over het feit dat het officiële onderwijs de naam Epaminondas even snel weer doet vergeten als ze hem hebben ter sprake gebracht. Zou een verhaal dat hem plaatst tussen de daden van de Spartanen van de vijfde eeuw voor Christus en het passeren van Alexander in de derde niet meer kans maken dat er iets van blijft hangen? Want zeg nu zelf, wat is er moeilijk aan het gemiddelde van drie en vijf?