Afnemende meeropbrengsten (Waar heb ik toch ooit gelezen?)

Ergens, ooit, terwijl ik stapels boeken las over economische geschiedenis, heb ik iets gelezen dat ik tot mijn spijt niet meer terugvind. De achtergrond is het concept “afnemende meeropbrengsten”. Beschouw een cultuur die een gegeven niveau van technologie heeft. En neem aan dat ze een gegeven oppervlakte land hebben. Beide dus “gegeven” in de zin dat ze niet groeien. Nu zegt de biologie dat populaties wel groeien, tot ze de limiet van de ecologische draagkracht hebben bereikt. En de economie vertelt ons hoe dat (tenminste voor mensen) in zijn werk gaat. Als er twee factoren zijn die bijdragen aan een gegeven resultaat, en je laat één daarvan toenemen (in casu: bevolking, ofte “arbeid”), terwijl de andere constant blijft (in casu: land), dan hebben de extra opbrengsten die voortvloeien uit de extra inzet (in casu: meer mensen die helpen hetzelfde stuk land te bewerken) de neiging om af te nemen. Het is alsof je een portie spaghetti hebt, en een portie Bolognaise saus. Als je alleen maar spaghetti gaat toevoegen, maar geen saus, dan zal het niet lang duren voor de extra spaghetti het er allemaal een beetje droog gaat laten uitzien.

Of ook: tien boeren verdeeld over een gegeven stuk land kunnen dat land efficiënt bewerken, en als het er twintig worden gaat het ook nog wel, maar als je er dertig op zet beginnen ze elkaar in de weg te lopen, of vertrappen ze planten, enzovoort. En na voldoende bevolkingsgroei slaagt het land er niet meer in alle mensen te voeden en krijg je hongersnoden, breken er gevechten uit en komen er stromen vluchtelingen op gang.

Dat is vaak genoeg het patroon van de geschiedenis geweest. Maar af en toe is het patroon van de geschiedenis ook heel anders geweest. Als er telkens weer hevige ruzies uitbreken wanneer je de naam “Malthus” uitspreekt, is dat omdat er grote onenigheid is over de vraag of het bovenstaande een ijzeren wet is die hoogstens onderbroken kan worden, maar ons uiteindelijk toch de nek zal omwringen, dan wel een simpele beschrijving van iets dat vaak is gebeurd, maar dat even goed heel anders kan aflopen.

Ooit, ergens, dus, had ik daarover iets gelezen dat me sterk aansprak, omdat het gebruikt werd om bepaalde historische processen te onderbouwen. Als de toenemende bevolking afnemende meeropbrengsten begint te ondergaan, dan zijn er verschillende mogelijke uitkomsten. De eerste mogelijkheid is de serie rampen die ik net heb vermeld. Een andere mogelijkheid is dat de factor “arbeid” (dus die toenemende bevolking die van afnemende meeropbrengsten te lijden heeft) toenemende productiefactoren vindt, zodat het geheel weer in evenwicht komt. Een beetje alsof je toch nog saus aan je spaghetti toevoegt. Dus: er zijn niet langer alleen stromen vluchtelingen, maar die vluchtelingen vinden ook werkelijk extra land beschikbaar. En zo onderbouw je vaak terugkerende gebeurtenissen zoals grote migraties - pakweg: de kolonizatie van de Middellandse Zee door de Grieken rond het jaar 500 BC.

Maar “meer land” is maar één voorbeeld van hoe een productiefactor op zoek gaat naar omstandigheden waar de opbrengsten van die factor nog hoog zijn. Daarnaast kan (de productiefactor) “arbeid” ook hogere meeropbrengsten realizeren door de inzet van kapitaal. Misschien lopen dertig boeren die het land bewerken met hun blote handen elkaar in de weg, maar als ze schoppen en ploegen en de rest hebben kunnen ze uit hun gegeven oppervlakte land de extra rendementen halen die opnieuw de hele groep kan voeden.

Nu zijn plaatsen waar veel kapitaal beschikbaar is typisch steden. En daarmee is ons plaatje om historische processen te kaderen vrij compleet. Het verhaal vertrekt met die gegeven cultuur op een gegeven niveau van technologie en een vaste hoeveelheid land. De bevolking groeit en de inkomsten per hoofd nemen af. De cultuur zendt bijgevolg bepaalde delen van haar bevolking naar nieuwe gebieden: laten we dat voorzichtig “kolonizatie” noemen, en hopen dat niemand over “verovering” begint. De cultuur neemt dus meer van de productiefactor “land” in gebruik zodat de extra factor “arbeid” niet langer op afnemende opbrengsten botst. Daarnaast zal er urbanizatie optreden. De cultuur neemt ook de nieuwe productiefactor “kapitaal” in gebruik, zodat de extra factor “arbeid” ook via een nieuwe uitweg toenemende opbrengsten realizeert.

En zo kader je niet alleen de kolonizatie van de Grieken van 25 eeuwen geleden, maar ook de opkomst van hun steden. En de Europese middeleeuwen: Kruistochten en Teutoonse expansie naar het oosten, maar ook daar opbloeiende steden. Enzovoort.

Alleen vraag ik me nu af waar ik in godsnaam dat proper netjes overzicht van “afnemende meeropbrengsten omgezet in territoriale expansie en/of technologische vooruitgang” heb gelezen. Mijn intuïtie zegt: Easterly, The Elusive Quest for Growth, 2,001. Maar hoe hard ik ook blader, ik vind het niet terug. Een goede tweede is Cipolla, Before the Industrial Revolution, 1,976. Maar ook daar heb ik het nog niet gevonden. En als het daar niet was... Fernand Braudel? Joel Mokyr? Duplessis? Jared Diamond? Cameron & Neal? Pomeranz? Angus Maddison? Of toch nog één van die boeken die ik minder aandachtig heb gelezen, hoewel dat ene stukje me zo razend goed gevonden leek?

Tot nu toe heb ik nog maar zelden antwoorden gekregen op vragen die ik hier gesteld heb: ik weet het, ik weet het, blog wordt niet veel gelezen, vaak zie je het artikel pas vele maanden later, etcetera. Maar toch, weet dat als je een reactie plaatst, die ook als een mail bij mij terechtkomt. Dus ook als iemand dit binnen vele maanden ziet en denkt dat hij of zij het antwoord weet...

Heeft iemand enig idee?