Wel, ik besef dat ik geen Horatius ben. Maar beschouw me maar, hoe middelmatig ook, als een "kunstenaar", die zoals alle kunstenaars uitdrukking probeert te geven aan de gevoelens die hem bezig houden. Dat is precies wat ik in de serie posts over Stalingrad heb gedaan - en mocht ook de lezer opgevallen zijn dat het, bijvoorbeeld, "geen Horatius" was: misschien niet. Maar de bedoeling was nu eenmaal een "monument" op te richten, misschien onhandig, beduusd, een beetje vertwijfeld zelfs, maar in ieder geval gedreven door een drang die zei: alles is beter dan vergetelheid. Terwijl, om de eeuwigheid te trotseren... er zal wel iets meer nodig zijn...
Van een paar van die tekortkomingen ben ik me zeer goed bewust. Het is onmogelijk een verhaal als "de Slag om Stalingrad" in enkele tientallen bladzijden Word (wat ongeveer het totaal van mijn serietje "aan de oevers van de Volga" zal zijn) te vertellen zonder dat je reeksen onderwerpen laat vallen, terwijl ze elk een boek waard zijn. En dus staan er ook hier een hoop dingen niet in, die je als lezer misschien wel verwacht had.
De beroemdste daarvan is wellicht het verhaal van de sluipschutters. Beroemd omdat het verhaal geromantiseerd is met de film "Enemy at the Gates"; je vindt het heus wel terug met youtube en consoorten. Ik heb hier ook het gelijknamige boek van William Craig, uit 1973, en ik moet zeggen dat het me niet erg aansprak. Chaotisch en nogal anekdotisch, het ligt misschien aan mij. Maar het komt niet erg overtuigend over. Een beetje van "ik neem een nogal triviaal onderwerp (noem een vastgelopen veldslag waar geen sluipschutters actief waren?) en ik romantiseer het tot een duel tussen twee kampioenen". De Rus in het verhaal is authentiek, maar ik denk te weten dat de Duitser fictief is. Maar los daarvan: het is een facet van de slag dat ik zonder geldige verdediging genegeerd heb. Misschien een beetje compenseren met de tip dat "War of the Rats" van David L. Robbins, een andere roman over dit thema, me erg is meegevallen. Nu ik het nog eens opnieuw bekijk valt me op dat het verhaal me tegenwoordig veel overzichtelijker lijkt...
Een ander thema dat grote delen van de slag doorvlecht is hoe na de omsingeling alle Duitse hoop gevestigd raakte op Mannstein. Dat was één van die legendarische Duitse generaals die aan het hoofd van sterke tankdivisies geprobeerd heeft de omsingeling te doorbreken. Maar de Russische tegenaanval was sterk genoeg in elkaar gezet om de poging kansloos te laten afbreken. Alleen, geïsoleerd, uitgehongerd en hopeloos in de ruïnes van Stalingrad kan je je misschien iets inbeelden van de "moed der wanhoop" waarmee mensen zijn blijven dromen van dingen die al lang de bodem waren ingeslagen. Het is me niet gelukt om iets van dat deel van het drama mee te geven: mea culpa.
Nog veel meer geldt dat voor de haast bizarre kerstsfeer die er moet geheerst hebben in die maand december, tussen het moment waarop de Russen ontdekten wat voor tijger ze bij de staart hadden, en de winter de Duitsers voldoende had verzwakt om de uiteindelijke opruiming te beginnen. Er zijn hartverscheurende verhalen van pogingen om iets van Kerstsfeer op te roepen, de ontzettende melancholie en een hopeloze heimwee naar het Vaterland, laatste voorraden die als Kerstgeschenk aan de kameraden werden uitgedeeld... Het zou van een weemakende sentimentaliteit getuigen om het te verzinnen, maar als je het leest door de ogen van jonge mensen die dat soort lijdensweg werkelijk ondergingen dan is het werkelijk dat: hartverscheurend.
Iets van die onvoorstelbare melancholie drukten de Duitse troepen zelf uit (heb ik tenminste ergens opgepikt) met het vrij beroemde "Volgalied". Een nogal profetisch aandoend lied over een eenzame Duitse schildwacht die aan de Volga de wacht houdt voor zijn vaderland. Een mens vraagt zich natuurlijk af wat zowel de auteur als de latere werkelijke Duitse soldaten aan uitgerekend de Volga te zoeken hadden, maar in vergelijking met de lijdensweg is dit soort politieke kwestie het zoeken naar futiliteiten. Op het moment van schrijven stond hier een versie op Youtube:
http://www.youtube.com/watch?v=qe_HqMhzNfk
En anders zou ik echt aanraden zelf een versie te zoeken. Er bestaan ook vreselijk zoete versies, ik zou voorstellen dat een eerder serieuze versie beter past bij het thema van de Slag. Probeer misschien even tot aan het refrein, het is niet onmogelijk dat je daar de melodie herkent.
Vanzelfsprekend had er iets moeten bij zijn over het bod, ergens begin januari, van Stalin om de Duitsers toe te laten zich over te geven, in ruil voor een redelijk humane behandeling. Alsook de aankondiging dat het alternatief de totale annihilatie van het Zesde Leger zou zijn. Wat daar van waar is geweest laten we maar beter in het midden; de verhalen rond de uitwisseling van de boodschappers of de hortende conversaties die tot stand kwamen tussen zulke dodelijke vijanden volstaan om een mens koude rillingen te bezorgen. En dan de botte afwijzing door het lokale opperbevel.
Bijgevolg is het verslag niet volledig zonder ook iets te zeggen over de nasleep van de Slag om Stalingrad. Het was een ongeziene nederlaag voor Duitsland, en tegelijk een geweldige opsteker voor de Russen. Aan beide kanten waren de materiële en menselijke verliezen duizelingwekkend; de cijfers lopen in het miljoen doden. Voor één enkele slag; ik denk dat je iets dergelijks niet snel zal terugvinden. En toch was de Slag om Stalingrad slechts één van een lange reeks macabere hoogtepunten van wat we gewoonlijk "het Oostfront" noemen. Ik heb vaak gehoord dat Stalingrad niet noodzakelijk het moment was waarop Duitsland de oorlog verloor. Enkele maanden later speelde zich de Slag bij Kursk af, tot op de dag van vandaag de grootste tankslag uit de geschiedenis. En daar, zo lees ik in de populariserende literatuur, zou de kracht van de Wehrmacht definitief gebroken zijn. Maar in ieder geval waren de Duitse legers na Stalingrad; na de winter van 1942/43, niet langer in het offensief.
Maar terug naar dat dreigement om het Zesde Leger te vernietigingen indien het bod van januari werd geweigerd. Er is een statistiek, onthouden uit het blote hoofd, die maar blijft door mijn hoofd spoken. Met de afloop van de slag maakten de Russen tien en tienduizenden Duitse krijgsgevangenen. Van de gewone soldaten overleefde ongeveer 5% die gevangenschap. Van de lagere officieren overleefde ongeveer 50% en van de Duitse generaals overleefde een 95%. Ik veronderstel dat we nooit zullen weten in welke mate dat de uitvoering van het dreigement was. We moeten natuurlijk niet vergeten: de destructie van de wijde omgeving was totaal; de temperatuur was 30 graden onder nul, de voorraden waren radicaal op en de geneesmiddelen ook, en dat was aan Russische kant niet anders. Laat staan de woede waarmee die vaststelden hoe Russische krijgsgevangenen met honderden tegelijk bij dezelfde temperaturen tussen lagen ondoordringbaar prikkeldraad waren achtergelaten om te verhongeren. Tja, de Duitsers verhongerden zelf ook maar het humeur van de overwinnaars verbeterde er niet op.
Hoe dan ook, van de vele honderdduizenden Duitse soldaten die hun huis en land verlieten om naar Stalingrad te gaan zag maar een héél kleine fractie ooit de Heimat terug...
En tenslotte: het slagveld na de veldslag. Na de slag was de stad letterlijk verwoest. Het was geen "maanlandschap" (sta me een laatste "superlatieven schieten tekort" toe); het was een enorme uitdaging om er in eerste instantie een maanlandschap van te maken. Bezoekers die over de stad vlogen getuigden van de verstomming waarmee ze de tientallen en tientallen vierkante kilometer overschouwden: zwartgeblakerd, verbrokkeld, verkruimeld, verpulverd. Overal staketsels, omhulsels, uitgebrande tanks en pantserwagens, putten, kraters, hier en daar een nog rechtopstaande muur, soms ook nog heelder omhulsels - half ingestort en alweer zwartgeblakerd - van gebouwen. Plaatsen die niet "bezaaid waren met kogelhulzen en granaatscherven", omdat de kogelhulzen en granaatscherven er met de centimeters tegelijk moesten worden afgegraven. Het was een onvoorstelbaar karwei om alleen maar de lijken te ruimen. Bezoekers getuigden met ontzag hoe ze er een jaar na de afloop van de gevechten nog altijd volop mee bezig waren. Maar ik heb me laten vertellen dat er tot in de jaren zeventig menselijke resten werden aangetroffen, resten van mensen zoals jij en ik, geboren in het verkeerde tijdperk en terechtgekomen op de verkeerde plaats. Stille getuigen die tot decennia later in het dagelijks leven van een grote stad nog een laatste keer herinnerden aan één van de grootste drama's uit de menselijke geschiedenis dat zich daar had afgespeeld: de Slag om Stalingrad.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten