Een "Theorie van de Geschiedenis"

In de post “You can fool some people” vraagt lezer Serge zich iets af dat zowat mijn huidge stokpaardje is. Om niet weer over Irak te beginnen vat ik de vraag zo emotieloos samen. Als we zoeken naar “de reden” van de Irakoorlog is het aannemelijk dat er eigenlijk een multi-factor reden aan het werk is. De één heeft werkelijk geloofd dat er een dreiging uitging van WMD’s. De ander dacht dat een invasie wel handig zou zijn voor de petroleumkwestie, en (interpreteer ik er zelf bij) omdat je dat niet kan toegeven kroop die maar weg achter het WMD verhaal.

En zo ook verwijst Serge naar de soms gehoorde theorie van het Oidipouscomplex van Bush. Om redenen die er hier niet toe doen wilde Bush jr. “het” beter doen dan zijn vader, en één van de dingen die hij beter dacht te kunnen doen was het “afwerken” van Irak. En (interpreteer ik er weer zelf bij) omdat je ook dat niet kan toegeven, kroop ook Bush maar weg achter het WMD verhaal.

En dat brengt ons bij de vraag. In welke mate wordt geschiedenis bepaald door toevallige factoren; door niet te vatten, niet te voorspellen, irrationele verklaringen, die voor hetzelfde geld heel anders hadden kunnen zijn? Zoals “wat bezielde Bush?” of “waarom trok Caesar de Rubicon over?”.

Nu is dat eigenlijk iets waarvan we weten dat het in zekere mate zo is. Paleontoloog Stephen Gould merkte beroemd op dat de dinosaurussen 200 miljoen jaar lang samen met de zoogdieren hadden geleefd. Slechts 65 miljoen jaar geleden valt er een komeet die de dino’s doet uitsterven. Als dino’s 135 mio jaar lang de zoogdieren kunnen domineren, dan hebben we alle redenen om aan te nemen dat ze dat de volgende 65 mio jaar ook hadden gekund. En dus is ons eigen simpel bestaan afhankelijk van de uiterst kleine kans dat er een komeet op de Aarde knalt, en niet ernaast – waar er zoveel meer plaats was.

En van Hitler heb ik me laten vertellen dat hij als jonge man betrokken was in een zeer zwaar ongeval, waar hij enkel bij mirakel levend uitkwam. Zou het niet kunnen dat de zeer troebele geschiedenis van de jaren dertig en veertig er heel anders had kunnen uitzien, afhankelijk van een heel klein beetje meer druk, daar, destijds, bij dat ongeval?

En hoe dicht zijn de Russen in WO II eigenlijk bij capitulatie geweest? Zie je D-day al met het hele Zesde Leger fris en uitgerust gelegerd in West-Europa? Nee, zeker?

Maar, zoals Serge impliceert, het is ook mogelijk dat de geschiedenis zich doorzet los van een hoop van die toevalligheden. Als Einstein in een ongeval was omgekomen, dan had, misschien, iemand anders de relativiteitstheorie wel uitgevonden. Zonder Hitler was Europa misschien toch wel in een oorlog terecht gekomen, een oorlog die misschien “hoe dan ook” een hopeloos geval was voor Duitsland?

Zo ontstaat een soort dilemma: dat huidig stokpaardje van me. Aan de ene kant kan je een “theorie van de geschiedenis” proberen te formuleren. Een maand of wat geleden had ik het hier over een voorbeeld daarvan. De Chinese Keizer van de Mingdynastie beslist dat internationale zeevaart verboden is, de Chinese vloot ligt te rotten op het strand, en als een eeuw later de Portugezen arriveren in hun relatieve notedopjes, dan zijn de Chinezen gezien.

En de “theorie van de geschiedenis” zegt nu dat gecentralizeerde staten het individueel initiatief verstikken, en dat het veel meer pluralistische Europa daarom in die periode China – dat tot dan toe een voorsprong op Europa had – voorbij stak. Maar zoals we ook zagen deden de Amerikanen van de negentiende eeuw iets dat heel goed leek op wat de Chinezen van de vijftiende eeuw deden. Ze concentreerden zich op de ontwikkeling van hun enorme binnenland, ze negeerden de enorme mogelijkheden van de internationale scheepvaart, en ze lieten dat over aan de veel verder wonende Europeanen.

En als de Europeanen die bij de Amerikanen arriveerden relatief veel minder vijandig waren dan de Europeanen die de Chinezen op hun dak kregen, dan is dat alleen maar een historisch toeval. Voor hetzelfde geld waren er geen Engelsen, maar wel Russen onder leiding van een technologiefreak à la Peter de Grote opgedaagd, en dan hadden we nu even hard met de Amerikanen gelachen als we met de Chinezen lachen. Terwijl de relatieve staat van de beschavingen waarmee je op een bepaald moment geconfronteerd wordt nu eenmaal op geen enkele manier samenhangt met vragen als hoe gecentralizeerd, of juist “liberaal”, je eigen staat is. En dus valt een deel van de historische ontwikkelingen helemaal niet uit te drukken in termen van een formule als “gecentralizeerde staat” versus “vrijheid van het individu” en consoorten.

Maar tegelijk kan dat voor een ander deel wel. Wetenschappen als de evolutietheorie of de kosmologie doen precies dat. Mechanismen als “natuurlijke selectie” of de processen die het leven van een ster, of een melkweg (of, wie weet, het universum zelf) bepalen zijn wel degelijk wel in (relatief) heel preciese formuleringen uitdrukbaar – en heel veel van de “toevalligheden” van de geschiedenis zullen de uiteindelijke uitkomst relatief weinig beïnvloeden.

Alles onder voorbehoud van wat ik over deze onderwerpen weet, en begrijp, natuurlijk.

Hoe dan ook: ik denk dat we hier op het spoor zitten van vragen als “Waarom is de geschiedenis (als discipline) geen wetenschap zoals de evolutiebiologie of de astronomie?”. Zo op het eerste zicht – een voorlopige conclusie bij een onderwerp waarover ik eigenlijk nog hard zit na te denken – gaat het om dat conflict. Wordt je onderwerp meer bepaald door formuleerbare processen, zoals de evolutiebiologie, dan ga je naar een wetenschap toe. En wordt je onderwerp meer gedomineerd door toevallige gebeurtenissen die de logica compleet kunnen omgooien, dan heb je nog altijd een eerbiedwaardige discipline als de geschiedenis. Eerbiedwaardig, en in mijn ogen een vergaarbak van zeer opmerkelijke geesten en vaak onderschatte denkers, maar geen wetenschap.