Filosoof René Girard schreef het al. Conflicten zijn heviger naarmate de partijen meer op elkaar lijken. Geen dodelijker vijanden dan twee broers in een familievete, of twee ambtenaren uit op dezelfde promotie. Op een andere schaal geldt hetzelfde voor twee dictators aan het hoofd van een politiestaat en op nog een andere schaal geldt hetzelfde voor twee beschavingen met een concurrerende universele boodschap. Zeg: Het Westen en de Islam.
Girard schreef er bij dat de partijen meer zullen proberen er verschillend uit te zien, naarmate ze meer op elkaar lijken. Dat doet een explosie aan propaganda verwachten, want de parallellen tussen “Islam” en “Westen” zijn werkelijk opvallend. Over een aantal hebben we het hier eerder gehad (1), maar andere gaan veel verder terug in de tijd dan de concurrerende boodschap zelf. Daar is tenslotte "nog maar” 1,500 jaar zoveel om te doen. Terwijl beide beschavingen zelf al de erfgenamen zijn van “antieke” voorgangers. Voor het Westen zijn dat de Grieken en Romeinen, en voor de Islam is dat het Perzische Rijk van Achaemeniden, Parthen en Sassaniden. (Over hoe Byzantium is versplinterd en deels naar het Westen, deels naar de Islam en deels naar Orthodox Rusland is gegaan zullen we het nu maar niet hebben.)
Die antieke voorouders hadden het met elkaar niet minder aan de stok dan hun erfgenamen vandaag. En precies daarover ontstaat alweer wrijving in de actualiteit. De film “300” evoceert een veldslag uit de oorlogen tussen de Grieken en de Perzen van 2,500 jaar geleden, en wel de slag om de Thermopylen. En Iran - niet minder de erfgenaam van het oude Perzië dan het huidige Griekenland het thuisland van het antieke Hellas betekent - is boos! De film stelt de Perzen voor als een stel verwijfde, decadente en barbaarse volkeren, die met een enorme overmacht de vrijheidslievende Grieken proberen te overmeesteren. In het Westen variëren de reacties op die boosheid dan weer tussen leedvermaak, via onverschilligheid, tot een zeker gewetensonderzoek.
Temidden van een serie vernietigende recensies (“pueriele geweldverheerlijking”, “avondvulling voor de “Bloed en Bodem” club”, “verkleutering van de geschiedenis”) klonk die van The Financial Times het meest evenwichtig: “hey, het is maar een film”. Maar als aanleiding om het over een hedendaags heet hangijzer met zéér diepe historische wortels te hebben, is de ruzie erg geschikt. De beide partijen lijken dus heel erg op elkaar, en daarom is (a) het conflict des te verbetener, en (b) proberen ze zoveel mogelijk die gelijkenis weg te moffelen achter vaak verzonnen verschillen: denk terug aan René Girard. Hier is wat mijn beginnersboekje over de Perzen (2) zegt over hoe de Romeinen dat deden:
“The Parthians were depicted as the stereotypes of the eastern barbarian. Their otherness was shown physically in their body posture, dress, their hair and beards (…).”
“The hair was depicted in wild and unruly curls (…). The men wore beards and moustaches, adding to their foreignness.”
“(…) at the same time as the Parthian was depicted as uncivilised, he was also ‘orientalised’ in traditional fashion, being described as luxury-loving, leading an effeminate lifestyle, and demonstrating excessive sexuality.”
Enzovoort. Dat is dan 2,000 jaar geschiedenis, met weinig nieuws onder de zon. Want waarom zijn de hedendaagse Perzen (Iran, dus) boos? Wel, de antieke Perzen worden voorgesteld als verwijfd en verweekt, en (met een verwijzing naar een hedendaagse obsessie) ook nog als een donkerharig, donkerkleurig volkje, met alle implicaties van “inferioriteit” die dat oproept. Terwijl de Perzen net zo goed als de Grieken Indo-Europese volkeren waren... jawel, hoe meer ze op elkaar lijken, hoe erger het conflict is – en hoe meer ze er de anderen willen laten “anders” uitzien!
En voor dat soort dingen is iedereen gevoelig. Ik heb verschillende exemplaren van dom rechts uit hun vel zien springen toen ik ze herinnerde aan wat nochtans zeer simpele historische feiten zijn: in de eeuwen voor, en rond, het jaar 1,000 kende de Islam een bloeiende beschaving, terwijl Europa was teruggevallen in een staat van quasi-barbarij. Zo groot is de behoefte om de ander als inferieur voor te stellen (“hoe meer ze op elkaar lijken”...) dat de feiten worden aangepast aan de psychologische nood, gekoppeld aan hevige emotionele uitbarstingen als het verhaal niet klopt. En als wij, rationele Westerlingen al boos worden omdat we onze propaganda niet kunnen volhouden – hoeveel bozer zouden we dan nog zijn als we slachtoffer werden van verhalen die ook werkelijk niet kloppen?
Nu al is het zo dat we een aantal minder gemakkelijke kanten van het verhaal van de Thermopylae eerder met de mantel der liefde bedekken. Bijvoorbeeld dat de slag naar alle maatstaven een klinkende overwinning was voor de Perzen. Hoe vaak zal het sindsdien niet voorgekomen zijn dat een leger van “onze” kant oprukte van punt A naar punt B, waar enkele tegenstanders zich op een quasi onneembare plaats hebben ingegraven? Alleen al WO II moet ervan uitpuilen. En als “wij” dan na list en omsingeling de blokkade opbreken – is dat dan ineens geen overwinning meer? Op dezelfde manier veegde Xerxes de Thermopylen schoon op drie dagen tijd, en nog wat later was Athene ingenomen. En verwoest. En daarmee had de Koning der Koningen zijn zin gehad. Over heel hun onmetelijk rijk vergolden de Perzen altijd daden van verraad en opstand met de vernietiging van de vijandelijke hoofdstad (of –steden), en dat was met de Grieken ook gebeurd. En ja, hij zal zich ervan bewust geweest zijn dat de overwinning niet zo totaal was als hij had kunnen hopen en verwachten.
De reden waarom dat er voor de Grieken zo heel anders uitzag ligt in een ander aspect dat we liever niet te veel in de verf zetten. Het waren wel degelijk de Perzen die een wereldbeschaving vertegenwoordigden, terwijl de Grieken op hun Gouden Eeuw nog een tijdje moesten wachten. De Grieken waren een bende vechtende en plunderende stadsstaatjes die er naar Perzische maatstaven primitief en onbehouwen bijlagen – precies het soort rijkjes waarvan ze er al heel veel vrede en beschaving hadden gebracht. En dus was het voor de Grieken een groot succes om niet helemààl van de kaart te worden geveegd. En aan iedereen die op dit punt zit te stomen van woede om zoveel relativering van ons Groots Verleden zeg ik: uitstekend, je begint begrip te krijgen voor de Iraniërs, doe zo voort!
Natuurlijk, er zitten ook enkele werkelijk hartverheffende kanten aan het verhaal; waarom denk je dat ik er zelf een hele serie posts aan heb gewijd? Zowel de verbluffende overwinning bij Marathon, als de heroïsche “last stand” van de 300 bij de Thermopylen, verkregen in de Griekse ogen een quasi spirituele betekenis. Het werd een bron van inspiratie die veel verder ging dan wat literatuur of mystiek. Het werd een inspiratie die zich haast onmiddellijk vertaalde in de overwinningen van Salamis en Plataea, de oorsprong van het besef dat de Perzen eigenlijk best wel bang waren van een Griekse phalanx. En het werd ook een inspiratiebron voor de explosie aan culturele uitstraling die ze vervolgens produceerden, die Grieken van de eeuw van Pericles. Naar alle maatstaven een hoogtepunt, niet alleen voor het Westen, maar ook voor de hele menselijke geschiedenis. Niet langer moesten ze beroep doen op de verhalen over de Mykeners bij Troje als ze extra glans aan hun verleden wilden verlenen: al wat ze moesten doen was vragen: “opa, waar stond jij, en waar zaten de Meden?”.
En het is in die laatste zin dat ook ik eerst even tegen de Perzen zou willen zeggen: hey, jongens, het is maar een film. Kalmeer. Bezoek Sparta en klamp iemand aan om hem te vertellen wat er op het bordje bij de pas van de Thermopylen staat: een beetje relativeringsvermogen! Maar tegelijk vrees ik ook een beetje voor een gemiste kans. Misschien bezorgen de recensies me een overdreven negatief beeld, maar ik vrees momenteel dat een belangrijk historisch gebeuren is gebruikt als aanleiding om een geweldorgie neer te zetten. Een beetje zoals met The Passion of The Christ. Terwijl het niet zo moeilijk moet zijn om dezelfde geestdrift voor dezelfde heroiek om te zetten in een beeld dat de 300 Spartanen het begin laat zijn van een beschaving die, millennia later, die van de Perzen zou evenaren en zelfs overvleugelen. Toch wat inspirerender dan 300 beenhouwers die het niet eens kunnen halen tegen een raciaal inferieure bende, die er in slaagt tegelijk primitief en verwijfd te zijn, vind je ook niet?
------------------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/08/de-baarmoederstrategie.html
(2) Brosius, The Persians, An introduction, 2,006
-------------------------------------------
Een post als deze lijkt me een geschikt moment om nog eens de hele sage zoals ik ze hier zelf heb verteld mee te geven:
http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/10/de-studie-van-de-geschiedenis.html
http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/10/marathon.html
http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/10/ga-vreemdeling-de-spartanen-vertellen.html
http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/10/recapitulatie-bij-de-studie-van-de.html
http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/10/salamis.html
http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/11/selectie-effect.html
http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/11/de-beslissende-slag-plataea.html
Geen opmerkingen:
Een reactie posten