Neenee, dit is geen politiek pamflet over recente actualiteit; het is echt een moraalfilosofische beschouwing bij iets dat één van de lezers van dit blog als commentaar postte.
Namelijk merkte lezer Axxyanus bij de laatste post over John le Carré op dat er redenen zijn om bij het beoordelen van daden de daad los te koppelen van de consequenties. Bijvoorbeeld: martelen als daad is slecht, maar als je ermee kan vermijden dat er een atoombom ontploft, die miljoenen slachtoffers zou maken, dan ziet het er wellicht heel anders uit?
Dit onderwerp heb ik intussen aangesneden in een conversatie, en er was al heel snel een consensus dat deze consequenties inderdaad een heel ander licht op de zaak wierpen. Filosoof als ik ben heb ik daarna een beetje advocaat van de duivel gespeeld - hoewel ik ook wel vind dat we niet zo simpel "daden op zich" kunnen afwimpelen.
Alleen, zei ik, we hebben nu zo'n tikkende atoombom, en we hebben de terrorist die er meer over weet gevangen genomen... En het blijkt dat die terrorist een knappe, donkerogige, donkerharige (Noord Afrikaanse type, natuurlijk, of wat had je nu gedacht?) en langbenige twintiger van het vrouwelijk geslacht is. En wij moeten haar martelen! Dat is onze burgerlijke plicht! Ja, het is onze menselijke plicht, denk aan de atoombom!
Voel je de menselijke creativiteit wakker worden? Voel je het testosteron stromen? Ik bedoel vanzelfsprekend dat we er ons allemaal van bewust zijn dat dat precies is wat er vaak genoeg zou gebeuren, terwijl de lezers van dit blog (om van de schrijver nog te zwijgen) gelukkig een veel volwassener en evenwichtiger psychologie bezitten.
Kortom, we zitten heel, heel snel op een hellend vlak, en nog wel een erg steil hellend vlak. Het is vanaf precies dat hellend vlak dat mensen ter heropvoeding naar werk- en nog ergere kampen zijn gestuurd. Om de belangen van het volk te dienen, om de zuiverheid van het ras te garanderen, om de democratie te verspreiden, om het ware geloof veilig te stellen, om het communisme te bestrijden - men zou zich nog gaan verbazen dat er voldoende langbenige schoonheden over blijven om de zomers er nog beter te doen uitzien.
Dus Axxyanus trekt ons denken op het simpelste niveau open, en dit soort vragen trekt het nog verder open: zoals ik al schreef is het onderwerp wellicht te moeilijk. Dat maakt dat we er weliswaar over moeten nadenken, maar dat we misschien niet moeten verwachten dat we snel met een kant en klaar antwoord zullen komen.
Laat me proberen een voorbeeld te creëren dat van Axxyanus's voorbeeld gewoon één voorbeeld in een lange rij maakt. Al wat ik even veronderstel is dat Hitler de Holocaust "moest" lanceren "om politieke redenen" (lees: om zelf aan de macht te blijven). Enkel zo (verzin ik even voor argument's sake) kon hij zijn land motiveren om een oorlog te voeren zoals die tegen Rusland. Ik denk dat het wat vergezocht is, maar het lijkt me niet zo absurd dat we niet even kunnen doen alsof.
Wel, wat denken we nu van de volgende scenario's:
1. Hitler lanceerde een volkerenmoord met de bedoeling, èn met als uitkomst, dat Stalin - één van de wreedste dictators uit de wereldgeschiedenis - ten val kwam.
2. Hitler lanceerde een volkerenmoord met als bedoeling, maar zonder dat het gelukt is, Stalin ten val te brengen.
3. Hitler lanceerde een volkerenmoord om ideologisch opportunistische redenen, maar als één van de consequenties daarvan slaagde hij erin Stalin ("wreedste", "dictators", "wereldgeschiedenis"...) ten val te brengen.
4. Hitler lanceerde een ideologisch opportunistische volkerenmoord, viel Rusland binnen met wie hij nog altijd een verdrag voor economische samenwerking had lopen, maar - hoewel het niet gelukt is - creëerde daarmee een kans om Stalin (etc.) te doen vallen.
Ik denk dat één van de dingen die je ziet is dat je niet alleen naar daden, en niet alleen naar consequenties, maar daartussenin ook nog naar intenties moet kijken. Of gaat dat te ver? Is er helemaal géén verschil tussen een volkerenmoord om Stalin af te zetten en een volkerenmoord waar Stalins afzetting een onbedoelde consequentie van is? Maar in dat geval is er toch ook helemaal géén verschil tussen martelen om een nucleaire explosie tegen te gaan, en martelen waarbij, "tiens, zie me nu", een tikkende atoombom tijdig wordt opgespoord?
Heeft Axxyanus' voorbeeld bijgevolg niet in de verf gezet dat we wel degelijk twee kwaden met elkaar mogen en moeten vergelijken? Immers, we hebben nu een vergelijking met drie onbekenden: de daad, de intentie, en het resultaat. Als we invullen:
"Martelen om een tikkende atoombom tegen te houden", dan scoren we bij daad hoog op de schaal van moreel bankroet, we scoren echter goed op de schaal van intentie, en we scoren heel goed op de schaal van de consequenties. Daarnaast hebben we:
"Hitler pleegt volkerenmoord om Lebensraum te veroveren zodat Stalin ten val komt", dan scoren we bij daad nog veel slechter op de schaal van het menselijk bankroet. De intentie is om te huilen. Maar het resultaat had ook heel zwaar kunnen wegen, want er zijn maar weinig dingen die zoveel ellende hadden kunnen besparen als het elimineren van Stalin in ongeveer 1941. En dat laatste moeten we dan nog eens wegen voor de vraag of dat dan wel de echte bedoeling was, dan wel eerder een onbedoeld neveneffect.
En zo kunnen we nog een hele tijd morele problemen op een goudschaaltje afwegen. En, naar ik hoop, je ziet het gebeuren. Al die dingen kan je natuurlijk op de onbezorgde toon uitspreken waarmee je een integraal oplost - maar waar zit het contact met de realiteit die je (zogezegd) beschouwt? Het is veel gemakkelijker om vanuit je zetel te berekenen of een oorlog niet een goed idee zou zijn, als je hem niet zelf moet gaan uitvechten.
Zoals ik eigenlijk probeer te illustreren: deze problemen zijn te moeilijk. Om het alleen al bij het voorbeeld te houden dat (denk ik) Axxyanus bewust extreem en daardoor simpel heeft gehouden: Natuurlijk kan je altijd beweren "martelen doen we in geen enkel geval", en je hebt geen antwoord meer op de tikkende atoombom. Of je kan beweren dat het voor tikkende bommen toegelaten is, en je hebt geen antwoord op het hellend vlak, of op de manier waarop de holocaust er blijkbaar "beter" (sic) zou uitgezien hebben als Hitler andere bedoelingen had gehad.
Waarmee we terug bij het probleem zijn dat we tegelijk twee kwaden met elkaar willen vergelijken, en tegelijk vinden dat dat eigenlijk niet kan. Is dat dan ook niet iets dat meestal verboden wordt, juist omdat het zo vaak leidt tot vragen waar een "absolute" moraal geen antwoord op heeft? Kortom, juist omdat het onderwerp eigenlijk te moeilijk is, zodat we maar verondersteld worden de één of andere moraal aan te nemen, en zodat we bij onze dilemma's altijd een aantal zalvende religieuze formules kunnen uitspreken, zonder er teveel over na te moeten denken? Credo quia absurdum!
3 opmerkingen:
In grote lijnen akkoord met je redenering.
Toch dit:
1) Naar ik gelezen heb is het 'martelen' zoals we dat gewoonlijk in de boekjes en de films zien, eigenlijk niet effectief. Het zou zelden tot resultaten leiden.
2) In een tv-serie als '24', waar het lot van de wereld of de natie meermaals aan een zijden draadje hangt, worden dergelijke dillema's regelmatig ten tonele gebracht. Er worden geïmproviseerde electroshocks toegediend en zo, waarbij de held eventjes inderhaast een nachtlampje ombouwt tot folterwerktuig. Maar de meest efficiënte foltertechniek blijkt in die serie toch de psychologische foltering te zijn. Een voorbeeld: men ensceneert een videoconferentie waarbij een gezinslid van de boosdoener geëxecuteerd wordt. Het is natuurlijk allemaal fake, bedoeld om de psychologische weerstand van de gevangene te breken. Ook in Guantanamo zou het, als er al sprake is van folteren, vooral gaan om psychologisch folteren.
3) De vergelijking tussen Hitler en de tikkende atoombom lijkt me niet helemaal te kloppen. Er is een morele gradatie tussen het uitmoorden van een heel volk en het folteren van één individu.
4) Er ligt een heel continuum, vertrekkende van technieken die nu gebruikt worden bij alledaagse ondervragingen, ook in België, zoals verdachten ondervragen na een nachtje in de cel, zonder ontbijt en zo, op een lege maag.
The rigid moral standpoint is very attractive. It is summarized by this sentence, often heard in the hollywood thrillers: "i can't do that, it would force me to act like my enemies". So I won't torture. That's my moral high ground. And it makes sense if you believe in the human being, in educating him, in making him better. Ik makes sense if, in a very far future, most people would share this moral standpoint and choosing between evils wouldn't have to happen anymore because evil would have become a rare occurence.
But if you have doubts about the future, about human nature, then you might want to give up the moral high ground when confronted to a simplified situation. And yes, I, for one, would torture (or allow someone to torture, rather...)(unless she really is pretty in which case I would take it upon myself...) this terrorist to learn where the ticking bomb is conceiled.
That is a moral decision of importance: i trade my long term hopes for short term lives.
But you're right, Koen (as often): most times, the choice will be much tougher than "torture one, save thousands". It will be a subjective choice, then, which means we open the Pandora box, which brings us back to the initial moral high grounds.Better not to leave people the right to choose.
I'm running in circles, like everyone else!
Mbt de elementen 'daad', 'intentie', 'consequentie', ben ik hoe langer hoe meer geneigd om aan 'intentie' en 'consequentie' niet teveel belang te hechten. Eerst consequentie: hoe weet je zeker dat je moreel verwerpelijke daad een netto positief effect gaat hebben. Zelfs het extreme 'martelen omwille van de tikkende tijdbom' is hier niet waterdicht: hoe weet je zeker dat je wel de juiste persoon aan het martelen bent. Omdat je overste dat gezegd heeft? Zou het niet kunnen dat hij liegt of dat hij zijn informatie ook maar heeft van een bron die niet 100% betrouwbaar is? Of nog: weet je 100% zeker dat die bom wel degelijk zal afgaan? In de realiteit zijn er echter altijd nog veel meer onbekenden in het spel. Het typevoorbeeld lijkt me hier het WMD verhaal en de oorlog in Irak: "Saddam is een gevaarlijke crimineel in bezit van massavernietigingswapens, laten we hem die afpakken voor het te laat is". We weten nu vrij zeker dat dat van die dreiging met een redelijk korreltje zout moest genomen worden. Leugens en bedrog zijn nu eenmaal des mensen. Vooraleer je tot een moreel verwerpelijke daad overgaat, moet je dat toch eerst eens afwegen.
'Intentie' lijkt me nog veel zwakker als argument. Immers wat is 'intentie' anders dan 'verhoopte consequentie'? Bij 'intentie' lijkt me de redenering als volgt te gaan: je hoopt dat een moreel verwerpelijke daad een positief gevolg heeft, maar duidelijk bewijzen kan je het niet. Goeie intenties lijkt me zoiets als bewust of onbewust slecht geinformeerd. Het typevoorbeeld van de goeie intentie is zoiets als 'Als Saddam verdreven is van de macht, installeren we een democratie en brengen we zo vrede en welvaart in het Midden Oosten'. Als je jezelf dom houdt en geen oog hebt voor tegenargumenten, ga je dus met de beste intenties een ramp veroorzaken. En dit dan nog los van het feit dat, zelfs al weeg je pro's en contra's af, dat er nog altijd een aantal onbekende elementen in het spel zijn.
Maw: in het vergelijken van 2 kwalen - en zeker mbt intentie en consequentie - moet je rekening houden dat er een aantal onbekenden zijn die een simpele vergelijking onmogelijk maken. Ik denk dat je wel kan vergelijken, maar je moet je ervan bewust zijn dat je 'meetstok' verschrikkelijk onnauwkeurig is. In het geval van 1 persoon opofferen om er 1000 te redden, zal het je misschien nog lukken, maar ik vrees dat er weinig problemen in het echte leven zijn die daarmee vergelijkbaar zijn.
Groetjes,
delirium
Crazyfriends.be
Een reactie posten