1 - 0 voor het "Eurocentrisme"

Likkebaardend van anticipatie zit ik te bladeren in The Eastern Origins of Western Civilization (2,004) van John Hobson. Wie me een beetje kent van het lange spoor dat ik op het internet heb getrokken weet dat zoiets helemaal mijn interesse is. Het Westen als een late, afgeleide cultuur van beschavingen die zich in het oosten al eeuwen, nee, millennia ontwikkelden voor er hier iets te zien was (1)! De manier waarop al die culturen voortdurend op- en neergaande bewegingen vertonen, zodat de winnaar van het ene millennium (Het Europa van Rome) de verliezer is van het volgende (het Europa van het jaar 1,000 in vergelijking met de Islam) om nog eens 1,000 jaar later weer bovenop te liggen! En tegelijk kan je aan dat spoor zien hoe ik me interesseer voor de manier waarop Europeërs (intussen aangevuld door hun Amerikaanse en Australische nakomelingen, maar evengoed nakomelingen van de Europeïsche ontwikkelingen) als enigen in de wereldgeschiedenis de kringloop van bevolkingsexplosie en ellende hebben doorbroken.

Het punt is, het boek behandelt die twee verhalen ("late ontwikkeling"; "armoede evenwicht doorbroken") als contradictorisch. Wie gelooft in de geweldige ontwikkelingen die Europa tijdens het jongste millennium heeft doorlopen - van late middeleeuwen over Renaissance via technologische en wetenschappelijke revolutie naar de Verlichting en de Industriële Revolutie - is een “Eurocentrist” en een “Orientalist” in de zin van Edward Saïd. Hij gelooft, zo lezen we in het allereerste stuk van het boek (waar ik tot nu geraakt ben) dat de Europese beschaving is ontstaan met Griekenland en Rome en zich vervolgens heeft opgewerkt tot de nummer één die het nu is. En dit onder afwimpeling van alles wat zich ooit aan ontwikkelingen heeft afgespeeld in al die andere beschavingen die de planeet de jongste 6,000 jaar rijk was.

En zeker, ik herken dat standpunt. Het is het standpunt van "dom rechts", dat begint te loeien en te schelden als je er op wijst dat Europa heel veel heeft geleerd van al die andere beschavingen. Groot mirakel: ze kunnen er het slechtste tegen als je wijst op hoe rond het jaar 1,000 AD Europa tegenover de Islam was teruggevallen in een positie van quasi barbarendom. En net zoals het dom rechts uit alle culturen, beweren ze van alle ontwikkelingen dat ze “eigenlijk” Europees zijn, zoals dom rechts in China beweert dat dezelfde ontwikkeling “eigenlijk” Chinees is, enzovoort.

Maar dan heb ik al meteen een bezwaar bij dit intellectueel stimulerend en verfrissend werk, namelijk dat het daarmee een stroman aanvalt. Er bestaan veel meer ideeën over de (toegegeven: relatief recente) ontwikkeling van Europa, zonder dat je er noodzakelijk mee bij "dom rechts" terecht komt. David Landes is één van de grote tenoren van “Eurocentrisme”, en iedereen kan zien dat ik David Landes graag, en veel, en luidkeels aanhaal (2). Maar het is niet omdat ik me interesseer voor David Landes (en Angus Maddison, en Douglass North), dat ik niet weet wat William McNeill, nog wel in een boek met als titel The Rise of the West (1,963; 1,993) heeft gezegd: nog steeds dat Westen als laatkomer bij ontwikkelingen die zich al millennia in het oosten afspeelden. McNeill mag zijn boek de gehate slogan als titel meegeven, maar hij ontkent geen moment dat het Westen die late speler is, die net als al die anderen op- en neergaande bewegingen vertoonde, en heel veel aan al die anderen te danken heeft.

Dus het is fout om mensen die het over de Europese opmars hebben af te schilderen alsof ze nooit van Arnold Pacey of Fernand Braudel (3) gehoord hebben. Alsof het eeuwige discours dat we altijd en overal te horen krijgen er één is waarbij alleen Europa telt. Natuurlijk, dat discours bestaat wel, en ik wil zelfs begrip tonen voor het feit dat iemand zijn boodschap brengt door de toestand radicaler voor te stellen dan die in werkelijkheid is. Maar ik vind toch belangrijk om op te merken dat er een groot verschil is tussen het uitgesproken Eurocentrisme van David Landes en de haatverhaaltjes van dom rechts.

De twee verhalen hoeven helemaal niet tegenstrijdig te zijn als je (bijvoorbeeld, zoals in mijn geval) denkt dat, naarmate je dichterbij komt in de geschiedenis, de Europeanen er meer en meer in geslaagd zijn unieke ontwikkelingen op gang te brengen. Die hebben zeer zeker niet tot de eerste beschaving geleid, maar wel tot de eerste keer dat het armoede evenwicht werd doorbroken. Op dat moment herleidt het debat zich tot de vraag vanaf welk punt die Europeanen zo uniek werden. Als een David Landes dat situeert op een relatief vroeg punt (zeg: sinds een vol millennium) blijft dat in absolute termen een zeer laat punt: wanneer de eerste vijf millennia beschaving al achter de rug zijn. En daar tussenin hebben een reeks andere historici sterk verschillende meningen, waarbij Braudel of Madisson zich wat later op de schaal situeren en Pomeranz recent beroemd werd door te beweren dat Europa niet eerder dan met de Industriële revolutie uniek werd (4).

Dat klinkt al een stuk minder dramatisch dan de lijnrechte contradicties waarvan Hobson ons “beschuldigt”: iedereen is het eens over de late opkomst van Europa, en de vraag is hoe laat nu eigenlijk “laat” precies is. En dan hebben we het nog helemaal met geen woord over Jared Diamond gehad, die van mening is dat Europa rond 1,500 met een grote voorsprong aan de startblokken verschijnt, terwijl die voorsprong grotendeels aan geografische factoren ligt (5). Alweer een geschiedenis waarin Europeanen belangrijker worden naarmate je dichterbij komt in de tijd, maar waarbij Diamond juist denkt dat die recentere periodes veel minder belang hebben: ook niet precies “Eurocentrisme”, zou ik zeggen.

Het liefst zou ik, met mijn sympathieën en interesses, zien dat dit een evenwichtig boek was, waarmee je het soms wat meer eens kan zijn dan op andere momenten, maar dat noch in het kamp van het Eurocentrisme past, noch in het kamp van de “weg met ons mentaliteit” (6). Maar dan mag je je natuurlijk niet laten betrappen op beweringen als “crucially, the actual landmass of the southern hemisphere is exactly twice that of the northern hemisphere.” (7). En dit in het kader van de “Mercatormap” die (bijgevolg) “ten onrechte” veel meer gebied in het noorden situeert, waar ook Europa ligt. Ik weet niet over welke planeet hij het heeft, maar hier op Aarde, de derde planeet vanaf de zon, zal je sub-Sahara Afrika, Australië en de helft van Zuid Amerika serieus moeten opblazen om er twee keer Eurazië plus heel Noord Amerika van te maken.

Nu, ik ga er niet het hele boek om discrediteren. Nog maar vrij recent heb ik hier ook één van mijn eigen teksten voorzien van een hele grote “oeps”; van “heb ik dat geschreven; was ik dronken of zo?” (8). Maar als de auteur het dan toch zelf wil voorstellen als een debat tussen het “Eurocentrisme” en wat hij als zijn visie voorstelt; wel, met dit soort dingen kan je na enkele bladzijden al een score noteren: 1 – 0 voor het “Eurocentrisme”.

---------------------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/05/het-zevende-millennium.html
(2) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/08/rechts-maar-toch-goed-david-landes.html
(3) Pacey, Technology in World Civilization, 1,991
EN Braudel, Civilization matérielle, économie et capitalisme, 3 delen, LP 1,979
(4) Pomeranz, The Great Divergence, 2,000. Een eerder moeilijk boek, en niet mijn kant van de barrière, maar beslist één van de meest “thought-provoking” boeken die ik over het onderwerp ken.
(5) Diamond, Guns, Germs and Steel, 1,997
(6) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/07/de-weg-met-ons-mentaliteit.html
(7) Hoofdstuk 1, in mijn uitgave op pagina 5
(8) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2007/06/globalizering-tussen-jobverlies-en.html