Eergisteren heb ik een oude post van mij in herinnering gebracht op de nieuwsgroep be.politics; de post over de vraag hoe een “superieure cultuur” ooit zou kunnen “bedreigd” worden door een, uimm, wel, uimmm... ha! Door een “niet-superieure” cultuur (1)
Daarop postte Luc Van Braekel (2) nog een interessante reactie. Eerst even bij wijze van herinnering. Het vertrekpunt was dat, als van twee culturen de ene de andere inlijft, het de inlijvende cultuur is die we de “superieure cultuur” noemen. En, nog steeds volgens die post, het komt wel eens voor dat de cultuur die uiteindelijk de andere cultuur inlijft, daarbij eerst militair veroverd wordt door de ingelijfde cultuur – de Chinezen zijn daar een vaak terugkerend voorbeeld van. Maar, nog afgezien van het feit dat ik werkelijk niemand ken die beweert dat het Westen militair dreigt weggevaagd te worden door de Islam, het punt blijft dat, als je enkele decennia later ziet dat de veroveraars geassimileerd raken, nog steeds blijkt dat de “superieure cultuur” door de veroveraars niet in haar bestaan bedreigd was – en wel omgekeerd.
De vraag die Luc zich nu stelt is of die inlijvende (“superieure”) culturen dat vaak zullen gedaan hebben vanuit een mentaliteit van “het is allemaal onze schuld” en “de problemen in de wereld zijn veroorzaakt door onszelf”, kortom, de “weg met ons” mentaliteit. En ik denk dat het overduidelijke antwoord is: “neen, nooit”. Kortom, ik denk dat de conclusie van Luc, als die probeert dat inzicht te vertalen naar onze eigen kansen om als “superieure cultuur” te blijven boven drijven, verdient geciteerd te worden:
“Zelfbewustzijn en zelfwaardering lijkt me een noodzakelijke voorwaarde. Met een "weg met ons, onderdrukkers" komen we er niet.”
Ik zou er geen cent van willen afdingen. Ik zou er wel iets aan willen toevoegen. De reden waarom geen enkele andere beschaving zich ooit handhaafde vanuit een “weg met ons beleid” is niet alleen het feit dat zelfbewustzijn een noodzakelijke voorwaarde is. De reden is ook dat geen enkele andere beschaving ooit in staat is geweest aan systematische zelfkritiek te doen. Ik sta open voor correctie, hoor, maar ik ken geen enkel voorbeeld van een beschaving die op dezelfde schaal als het Westen heeft beseft dat haar religie een verzameling sprookjes was, dat haar sociale structuren de armoede en de achterlijkheid in de hand werkten en dat haar politieke instellingen middeleeuws waren, in de pejoratieve zin.
En daarmee zijn we bij iets dat volgens mij een belangrijk onderdeel is van de complexe causaliteit van die Westerse “superioriteit”. (Zoals altijd zet ik dat woord tusen aanhalingstekens om aan te geven dat het maar betekenis heeft als je kan antwoorden op de vraag: “superieur, in welke zin?”. Voor mij is dat antwoord “in de materiële zin, het doorbreken van het armoede evenwicht”.) En wel het idee dat alles te onderzoeken is, dat niets boven kritiek verheven is, inclusief wijzelf niet. Het is iets dat door Karl Popper is geformalizeerd onder de term “Kritisch Rationalisme”; iets waar hij zijn status van één van de belangrijker filosofen van de twintigste eeuw aan overhield. Want inderdaad leidde het idee tot een veel striktere graad van wetenschappelijkheid in ons denken, en een veel hogere graad van “Open Society” in onze politiek.
En dus hoeft het niet te verbazen dat we met "zelfkritiek" een concept hebben dat niet één, maar twee te vermijden extremen heeft. Het ene extreem is het punt waar ik hier zelf ook al naar verwezen heb: als je altijd en overal denkt dat “het” allemaal de schuld van het Westen is, dan moet je soms erg vreemde kronkels verdedigen (3). Maar het omgekeerde is niet veel beter. Als we gewoon een overzichtje maken van alle culturen die manu militari andere culturen onderwierpen (laten we zeggen, van Attila de Hun over Djenghis Khan tot Hitler en Stalin), dan voelen we al snel aan hoe het een goed idee was geweest als iemand zich af en toe had de vraag durven stellen: zijn we goed bezig? Of beter gezegd, als iemand af en toe had beseft dat het antwoord daarop stomweg “nee” was.
En dus, zeker, ik denk dat wij, het Westen, prat mogen, en dus moeten, gaan op het feit dat we een aantal verwezenlijkingen op onze naam hebben staan, die alle anderen momenteel proberen over te nemen, of er minstens van dromen (met als gevolg dat mensen uit landen die daar niet in slagen staan aan te schuiven om naar het Westen te komen; en uiterst, uiterst zelden omgekeerd.) Maar tegelijk denk ik dat dat geen vrijgeleide moet zijn om dan maar een ander van onze grote verwezenlijkingen te laten vallen; iets dat die anderen bij mijn weten niet doen. Die verwezenlijking is dat wij in staat zijn het in te zien als we iets fout doen, en op te houden met een ingeslagen, maar foute, weg. Het “cut your losses” principe van het kapitalisme in het algemeen en van de financiële markten in het bijzonder.
En dus hebben we er alle belang bij om te beseffen dat we hier tussen twee klippen moeten laveren. We willen niet de verwezenlijkingen van, bijvoorbeeld, de Westerse economie overboord zetten, zeker, maar we willen ook niet de inzichten van de Westerse filosofie, zoals het gedachtengoed van Karl Popper overboord zetten. Het is met dat laatste dat we de alchemie hebben vervangen door de chemie, of de astrologie door de astronomie, en dat we de feodaliteit, en recenter het communisme, hebben vervangen door de liberale democratie.
Waarvoor dank.
-----------------------------------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/03/hoe-zat-dat-nu-met-die-superieure.html
(2) Bij mijn weten de paus van het Vlaamse blog met zijn http://lvb.net/nederlands.php
(3) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/05/een-morele-absolute-waarheid.html
Geen opmerkingen:
Een reactie posten