Popper over Tolerantie: meer

Eén van Poppers stokpaardjes waren de moeilijkheden waarin je terecht komt als je allerlei ideeën in de metafysica duwt - wat de mensheid met haar religieuze of Platoonse filosofieën altijd weer is overkomen. Dat woord "metafysica" slaat (hier) op het concept dat er zoiets bestaat als "het wezen van de vrijheid", of "waarachtige tolerantie" of "de essentie van de democratie" en meer van die dingen. (De ware liefde! De absolute moraal! De Waarheid met Hoofdletter! Het schone en goede!) Het begint er al mee als je de concepten wil definiëren. Als er zoiets bestaat als (zeg:) "vrijheid", dan moet het mogelijk zijn om het woord dat dat "iets" beschrijft nauwkeurig te definiëren. En meteen kom je in een paradox terecht: als je iets wil definiëren vermijd je kringredeneringen door het te definiëren woord niet zelf in de definitie te gebruiken. Dus moet je nieuwe woorden gebruiken om de bestaande termen te definiëren, waarna je weer nog nieuwe woorden nodig hebt om de termen uit je definitie te definiëren, enzovoort enzoverder tot in alle eeuwigheid, amen.

Of neem nu rationalisme. Popper was een overtuigd rationalist. Maar dat laatste betekent dat je je ideeën en stellingen kan gronden op (uiteindelijk) logisch-mathematische waarheden of empirisch vaststelbare feiten. Maar de stelling dat we rationalisten moeten zijn; waarop valt die te gronden? Als je logisch-mathematische waarheden gebruikt om "rationalisme" te gronden, dan heb je ze al aangenomen om ermee te bewijzen dat ze correct zijn: weer een kringredenering, dus. Hetzelfde geldt voor empirische waarneming: op basis waarvan kan je gronden dat je dat moet aannemen? Waarom zou goddelijke influistering niet beter zijn, of de invallen van je eigen geniale brein?

En als je al die dingen niet kan gronden, dan rest alleen een keuze te maken op basis van een soort pragmatiek. En elk van die keuzes, inclusief rationalisme, is even arbitrair als alle andere. En eenmaal je dàt hebt ingezien merkt Popper op dat rationalisme een voordeel biedt dat andere wereldbeelden - zoals, bijvoorbeeld: religieus dogma - niet hebben. Je kan de mogelijkheid tot correctie inbouwen; en je kan dat door niet alleen te proberen voor je stellingen bewijzen te vinden, maar integendeel ook weerleggingen. Alleen op die manier kan je vermijden dat iets dat ooit een goed idee was met de tijd verandert in een eeuwig dogma. Met andere woorden, je kan de nadelen van het rationalisme - dezelfde nadelen als elk obscurantisme - opvangen door over te schakelen op kritisch rationalisme.

En zo is het ook in sociaal-politieke onderwerpen. Iedereen die vertrekt met "ware vrijheid" en "waarachtige tolerantie" en "echte democratie" komt altijd weer in dezelfde paradoxen terecht. En daarom dient deze post als breder kader bij de vorige. Popper signaleert een probleem waarmee de mensheid al eeuwen af te rekenen krijgt: een denken in termen van "ware tolerantie" komt vanzelf in de intolerantie terecht, en de "ware vrijheid" is een recept voor de anarchie van (de vrijheid van) de sterkste, enzovoort enzovoort. En al die paradoxen zijn niet nieuw: Plato kende zo ook al, en noemde ze ook op, en Popper herhaalde ze in een voetnoot bij hoofdstuk 7 van The Open Society and its Enemies. Gevolgd door de zinssnede "deze paradoxen zijn oplosbaar door...".

Dus is het een kwestie van simpele empirische waarneming waar Popper het nu eigenlijk had. Het staat in de tekst van zijn voetnoot. Maar het is ook de geest van zijn hele boek; ja, zijn hele filosofie. Hij signaleert een (consistentie-)probleem, en hij stelt een oplossing voor. En ja, het volstaat dat ergens, iemand, ooit, één keer (zoals ik gisteren schreef, uit oppervlakkigheid, of bewust, of whatever) een citaat uit de context rukt, en het kan een eigen leven gaan leiden, en op de duur is het zo vaak herhaald (en het boek zelf zo weinig gelezen), dat die versie nog als absolute waarheid gaat gelden ook. De cirkel is rond wanneer een auteur die oorspronkelijk een kritiek wilde leveren op het misbruiken van begrippen, zich de huid vol laat schelden door mensen die kritiek hebben bij het misbruiken van begrippen. Sic transit sapientia mundi?