Drie fasen van cultureel zelfbewustzijn

Vaak zit ik te mijmeren over de culturele evolutie - tenminste volgens de filosofie van René Girard - die maakt dat we geloven in een soort absoluut kwaad: engelen versus duivels, goden versus demonen, dat soort dingen. Het begint, ergens, lang geleden als een banale ruzie tussen twee broers, maar de overwinnaar schrijft de geschiedenis. Dus de ruzie tussen twee gelijken verandert met de tijd in een ruzie tussen hij die "gelijk" had, en hij die "ongelijk" had. En de rest is geschiedenis: naarmate het verhaal ouder wordt zet de verabsolutering zich door en via heksen versus stiefdochters, over helden versus monsters eindigt het met engelen versus duivels: de absolute maatstaf van goed en kwaad (1).

Het punt is, het is voor ons mensen quasi onontkoombaar. Als Israeli's vechten tegen Palestijnen, Hutu's tegen Tutsi's, Serviërs tegen Kroaten, of Hitler tegen Stalin, dan maken we nog een kans om te kunnen inzien: beide partijen zullen boter op het hoofd hebben; er bestaat niet zoiets als de partij die op alle vlakken gelijk heeft, en de andere die maar heeft af te druipen of vernietigd te worden. En dan nog: vaak genoeg, ook, vinden we mensen die wel degelijk mee in het conflict plonzen, en werkelijk in die termen partij kiezen.

En als we er zelf in betrokken zijn, dan is het helemaal onvermijdelijk. Ik herinner me hoe ik als vijftienjarige af en toe bladerde in het bij een nonkel rondslingerende Pallieterke. Vlamingen en Walen? De Walen hadden op alle fronten ongelijk, en er was niet één uitzondering. Amerikanen versus Sovjet-communisten? De Sovjet-communisten hadden op alle fronten ongelijk, en er was niet één uitzondering. Laat me raden hoe het er vandaag uitziet. Het Westen versus de Islam...?

"Copy and paste", zeker?

De evolutietheorie drukt ons even goed als Girard met onze neus in de realiteit. Vaak hebben wij aan de toenmalige baby en peuter Sarah de boekjes voorgelezen van de boerderij waar de boer en de honden de arme kippen moesten redden van de gruwelijke "stoute vos". Nooit zal ik het gezicht van peuter Sarah vergeten toen ze een verhaaltje hoorde van de wanhopige mama vos die probeerde de vele listen van de ijskoude, genadeloze boeren en honden te omzeilen, in de quasi-hopeloze poging om haar hongerende kindjes eindelijk iets te eten te bezorgen. Eten of gegeten worden, dat is hoe de realiteit er uitziet. Maar zo kan je het niet bekijken, want hoe kan je anders nog die smerige Walen zo hard mogelijk afkammen, om maar te zwijgen van het platbranden en uitmoorden van de dorpen van de Hutsi's (neenee, géén typo)?

Zo bezien is het niet moeilijk dat veel mensen blijven steken in een fase waarin ze ook de werkelijke wereld maar blijven bezien in die absolute termen. Daarbij bewijst de religie zulkdanig goede diensten dat je zou gaan denken dat dat één van de bestaansredenen van religie is. Als je gelooft in je eigen eeuwige en vooral absolute God, dan kan je natuurlijk al de anderen als heidenen, ketters, ongelovige honden en de rest afschilderen, en je geloof dat jij aan de kant van de engelen staat, en de anderen aan de kant van de demonen is werkelijk onontbeerlijk voor je politieke wereldbeeld.

De twee fase is dan wanneer je inziet dat het allemaal niet waar is. De "stoute vos" is van peuter Sarah is alleen maar "stout" als je vergeet dat de "evolutionaire calculus" (2) even goed op haar van toepassing is als op jou. Ze is de erfgenaam van die vossen die de maatregelen hebben genomen die hun aantallen nakomelingen maximalizeerden, en dus doet zij precies hetzelfde als jij die je kippen verdedigt - laten we het niet vergeten: omdat we ze zelf willen de kop omdraaien en opeten; niet omdat ze deel van de familie zijn zoals in de wereld van de peuters.

En dus is "mijn" god ook helemaal niet superieur aan "jouw" god in één of andere mystieke, eeuwige en absolute zin, maar hoogstens omdat "mijn" cultuur meer en/of betere vuistbijlen, of speren, of raketten heeft. De overwinnaar schrijft alweer de geschiedenis en er blijft niemand over om vol te houden dat Qutzàcoatl toch een superieure god was.

Het gevolg is evenwel dat je geen objectief criterium meer hebt om de successen van je eigen cultuur te vieren. Het Westen is alleen maar "superieur" aan de rest als je als criterium kiest dat ze als enige het armoede-evenwicht hebben doorbroken en de welvaart naar brede lagen van de bevolking hebben gebracht. Je mag zeer zeker niet als criterium kiezen dat het familie- en gemeenschapsleven sterk ontwikkeld is en dat het aantal echtscheidingen zeer beperkt blijft: anders zijn het weer andere culturen die "superieur" zijn. Vandaar is het nog maar een kleine stap om het hele "superieur" idee dan maar los te laten, en zomaar ineens is jouw cultuur niet meer waard dan de eerste de beste stam uit het oerwoud die denkt dat de maan een reuzenkalebas is. Nu krijg je alleen nog oog voor de dingen die jouw beschaving heeft verkeerd gedaan en het eindigt met de "weg met ons" mentaliteit waarover de rechterzijde, in mijn ogen zeer terecht, zich zo vaak beklaagt (3).

Zo komen we bij het punt. Na een moeizaam proces van verabsolutering, gevolgd door negativisme, bereiken we een derde stadium waarin we tot een rationalistisch maar kritisch bewustzijn van onze eigen cultuur komen. We kunnen gemakkelijk een lange lijst verwezenlijkingen van het Westen voorleggen, waarom de hele mensheid nog lang nadat de suprematie van dat Westen zal voorbij zijn nog blij zal kunnen zijn. Er is tegelijk geen enkele reden om te ontkennen dat dat Westen, net zoals alle andere culturen, een hoop dingen fout, tot heel erg, vreselijk en verschrikkelijk fout heeft gedaan.

En merk op dat dat laatste de lijst met verwezenlijkingen juist veel waardevoller maakt. Wat is tenslotte de waarde van de zoveelste bezinging van zichzelf, als het afkomstig is van de zoveelste cultuur die geen begin van een besef heeft van haar eigen beperkingen en tekortkomingen?

------------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2008/12/ciske-de-rat-en-zijn-moeder.html
EN http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2009/02/een-sokalprobleem.html
EN http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2009/02/over-filosofie-en-geschiedenis-en.html
(2) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/12/de-evolutionaire-calculus.html
(3) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/07/de-weg-met-ons-mentaliteit.html