Eén van de interessantste boeken die ik ken is Chimpanzee Politics van Frans De Waal. Het boek is vaak grappig (apen in de zoo), soms ontroerend (de moeder die haar baby’s verloor omdat ze te weinig melk had, en die zo dankbaar was toen de bewakers haar hadden geleerd de fles te geven, zodat haar baby’s bleven leven), en vooral: interessant; heel erg interessant.
En ook interessant is dat, puur op basis van een anecdote, ik het las op een moment dat ik bij uitstek “rijp” was om het interessant te vinden. Hier is de situatie. In die tijden, intussen lang geleden, had ik net een hele tijd gewerkt onder een erg slechte baas; zowel qua jobkennis, als qua managementcapaciteiten. Laat me duidelijk zijn, de man had ook een erg grappig gevoel voor humor, en ik heb vaak tranen gelachen met zijn manier om dingen te vertellen of te zien, maar hij was een erg slechte baas. En op zekere dag vond de bank waar ik toen werkte dat ook, en iemand anders werd de baas van het team, en ineens waren wij gewoon twee collega’s zonder hiërarchische band.
En nu gebeurde iets heel vreemds. Twee concrete voorbeelden. Toen de (intussen: ex-) baas aan mijn bureau kwam grapjes maken, voelde ik een mentale verkramping, eentje die waarlijk fysieke proporties aannam, over me neerkomen. Een macht die veel sterker was dan ikzelf deed me naar mijn schermen vooroverbuigen, en ik deed mijn uiterste best om hem te negeren. En toen ik hem op een dag van ver in een lange gang zag aankomen, kwamen soortgelijke emoties omhoog, en ik moest werkelijk tot het uiterste (ik meen dit letterlijk, het is gewoon niet te beschrijven) gaan, en de nodige diepe ademhalingen uitvoeren, om het punt te bereiken waarop ik bij het voorbijgang, echt mezelf forcerend, “dag Jan” (hij heette niet echt Jan, hoor), kon zeggen.
Kortom, we waren “no longer on speaking terms”, en daar was geen enkele objectieve oorzaak voor te bedenken, behalve dat ik me zo gedroeg.
En ik vroeg me af: wat is hier aan de hand? De krachten die zo ongelofelijk sterk mijn gedrag stuurden – waar kwamen ze vandaan? Ik probeerde al mijn filosofische geleerdheid: een onverwerkt Oidipouscomplex, overgedragen op mijn baas, volgens Freud? Een ontplofte mimetische strijd om de macht volgens de filosofie van René Girard? En na nog een paar andere vond ik er geen enkele overtuigend, en ik concludeerde dat ik het niet begreep.
Chimpanzee Politics, dus, enkele weken nadat ik me fronsend over dat soort gebeurtenissen had gebogen. In een groep chimpansees is er voortdurend competitie tussen de mannetjes, over wie de hoogste rang heeft. Wanneer er een wissel van rangorde plaatsvindt - en dat kan op elk niveau van de hiërarchie, tussen de nummers één en twee even goed als tussen de nummers tien en elf - dan gebeurt dat altijd na een intense machtsstrijd. Eenmaal de nieuwe hoogste in rang zijn oude superieur heeft voorbijgestoken, weigert hij elke vorm van sociaal contact, tot de vroegere superieur heeft getoond, aan de hand van standaard onderdanig gedrag van chimpansees, dat hij erkent niet langer de meerdere te zijn. Zolang die vroegere superieur dat soort gedrag niet heeft laten zien; zolang die probeert te doen alsof er niets aan de hand is, klapt de nieuwe hoogste in rang compleet dicht, en zit er geen millimeter beweging in.
En dat zat ik te lezen, enkele weken nadat ik me onbegrijpend afvroeg wat mij toch bezielde, om zo moeilijk te doen tegenover een ex-baas die niet in een positie was om mij nog last te berokkenen, en die alleen maar wat “vriendjes” kwam spelen. Merkwaardig, nietwaar? Alle wetenschappers zullen op dit punt met een bezorgd gezicht toesnellen, en verwittigen dat je geen langgerekte conclusies mag verbinden aan wat tenslotte oppervlakkige overeenkomsten, en één anecdote zijn. Maar toch, ik herinner me... het klopte allemaal zo waterdicht. Géén Freudiaanse toestanden, géén Girard of Hegel of Nietzsche waren van toepassing, maar wel de aap in de mens die naar boven was gekomen. De beroemde flash op de weg naar Damascus moet iets dergelijks geweest zijn.
--------------------------------------------------------
De Waal, Chimpansee Politics, Power and Sex among Apes, 1982 (1989).
Geen opmerkingen:
Een reactie posten