De post van eergisteren over David Landes had het met een zekere vanzelfsprekendheid over de “divergentie” van Europa. Die was, “uiterlijk vanaf de Industriële Revolutie” een onbetwistbaar feit. En dat is sterke taal! Bij het herlezen dacht ik aan de tijden waarin ik Kuifje las, en Kapitein Haddock zijn tegenstanders zag uitmaken voor “anakholouth” of “invertebraat”, woorden die ik destijds alleen maar onthield omdat ze zo, wel, exotisch overkwamen.
“Convergentie” en “Divergentie” zijn nochtans twee simpele en handige ideeën als je de gewoonte hebt om de menselijke geschiedenis te bezien op het niveau van opkomst en verdwijning van beschavingen. “Universele” geschiedenis, zeg maar, en geen “particuliere” geschiedenis, zoals die in Engeland aanvangt met Willem de Veroveraar, of hier met de Gulden Sporen, of in het oude Rome “ab urbe condita”. Het werkt ongeveer als volgt.
Voor het aanvangen van het tijdperk van de beschavingen (in ca. 4,000 BC, aan het begin van wat ik voor het gemak “het Eerste Millennium” (1) noem) bestonden al sinds ettelijke millennia landbouwculturen, in diverse vormen en kleuren, op heel diverse plaatsen op de planeet. Wanneer toen al, en zeker vanaf het Eerste Millennium, stedelijke culturen ontstonden, dan moeten de specialismen, de economische prestaties en de bijhorende pracht en praal van de alfmannetjes er voor die omliggende culturen indrukwekkend en in veel opzichten zelfs spectaculair uitgezien hebben. En omgekeerd zullen die culturen in de ogen van de stedelingen barbaars en wild en gevaarlijk geleken hebben: wat we samen met die eerste nederzettingen aantreffen zijn stadsmuren: dat zal niet geweest zijn om beter van het uitzicht te genieten.
Kortom, de stedelijke culturen “divergeerden” in termen van economische, culturele en spirituele prestaties weg van de omliggende culturen. En wat je daarna, doorheen periodes van eeuwen, mogelijk millennia, te zien krijgt is dat minstens een deel van de achtergebleven gebieden, vaak omdat ze aan de verder gevorderde gebieden grensden, die laatste weer bijbenen: Convergentie. Of zelfs voorbijsteken: nieuwe Divergentie. Het Belgica van Julius Caesar mocht dan het thuisland zijn van de meest barbaarse – voor het gemak vertaald met “dapperste” – volkeren uit Gallië, wanneer ruim een millennium later Europa terug uit de barbarij klimt is het uitgerekend in die streken dat (naast dan in Italië zelf) de stedelijke cultuur weer op gang komt. En het was die stedelijke cultuur die van “het Zesde Millennium” het millennium van de Europeërs zou maken (2).
Samengevat: Halfweg het Vierde Millennium divergeert Rome, en al gauw heel Italië, weg van de rest van West Europa. In het vroege vijfde millennium convergeert heel het pak, een beetje ongelukkig omdat Rome terugvalt; niet omdat de rest volgt. Maar in het Zesde Millennium divergeert heel West Europa weer weg van de rest van de wereld, met in eerste instantie hun stedelijke cultuur als drijvende kracht: uitgerekend “Belgica” speelt een hele tijd een hoofdrol in de divergentie van die periode. Het is pas helemaal aan het einde van dat millennium, wanneer grote stukken van die rest van de wereld het kunstje (technologie, Wetenschappelijke Revolutie, Verlichting en Industriële Revolutie) ook toepassen, dat een aantal niet-Westerse samenlevingen opnieuw convergeren.
En dat patroon vinden we de hele tijd terug, al die zes millennia lang, en ongetwijfeld al veel eerder. Mesopotamië divergeert in het Eerste Millennium, maar Egypte convergeert bijna onmiddellijk, aan het begin van het Tweede Millennium (3). China divergeert weg van ongeveer iedereen onder de Songdynastie, maar de Islam convergeert in het latere Vijfde Millennium naar dat niveau, en het Westen convergeert er ook naartoe in het eerste deel van het Zesde. Terwijl in het tweede deel van dat Zesde Millennium het Westen van iedereen weg divergeert.
En wat waar was in het verleden kan heel gemakkelijk waar zijn voor de toekomst. Het patroon, je kan zelfs zeggen, de golfslag, van convergentie en divergentie zal meer dan waarschijnlijk ook in latere tijdperken zichtbaar blijven. Alle tekenen wijzen er op dat de slinger nog maar eens een keer de andere richting begint uit te gaan. Sinds een halve eeuw convergeren landen als Japan en een aantal Aziatische tijgers naar het Westers niveau, en nu veel recenter reuzen als China en Indië hetzelfde beginnen te doen ziet het er pas echt menens uit.
Het punt is, grote verschillen in niveau tussen diverse culturen zien er op dat gegeven moment spectaculair en indrukwekkend uit, zoals ze dat al deden in de dagen dat Ur nog toekomstmuziek was. Wijzelf kijken naar de chaos, de economische en spirituele armoede van andere gebieden, zoals de oude Grieken de Skythen of de Thraciërs bezig zagen, en ze “barbaren” noemden. Wisten zij veel dat ze aan de vooravond van 25 eeuwen stagnatie stonden! Met voldoende gebrek aan historisch perspectief ziet een periode van enkele eeuwen, laat staan 1,000 jaar, er lang genoeg uit om die enorme verschillen er helemààl in steen gebeiteld te doen uitzien. En al snel zit je in de illusie dat het wel onvermijdelijk en nooit anders geweest had kunnen zijn, en nog een beetje later ligt het aan de “superieure” cultuur en/of genen van zij die op dat moment bovenop liggen.
Maar hoe indrukwekkend die verschillen er ook uitzien, ze zijn eigenlijk niets anders dan een schouwspel dat er “altijd” geweest is. In ons eigen concreet geval, in het jaar nul lag Europa, met Rome, mijlen voor op Noord Afrika. In het jaar 1,000 was het omgekeerd, en in het jaar 2,000 was het wéér omgekeerd. En niets zegt dat de geschiedenis daarmee geëindigd is; wie weet hoe het sociaal-economisch oppervlak van de planeet Aarde er zal uitzien in het jaar 3,000...
----------------------------------------------------------------------
(1) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/05/het-zevende-millennium.html
(2) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/06/het-einde-van-het-europesche.html
(3) http://speelsmaarserieus.blogspot.com/2006/07/spectakel-bij-het-begin-van-het-tweede.html
Geen opmerkingen:
Een reactie posten